Monumenten in Nederland. Overijssel

Ommen

Kleine stad, ontstaan omstreeks 1100 op de hogere gronden bij een doorwaadbare plek van de Vecht. De strategisch gelegen nederzetting, die de weg moest beschermen welke daar de rivier kruiste, werd voor het eerst in 1227 genoemd en kreeg in 1248 stadsrechten. In de strijd tussen bisschop Jan van Diest en de heren Van Rechteren van Voorst werd de stad in 1330 verwoest. In 1495 kwam een eerste brug over de Vecht tot stand, die in de loop der tijd enkele keren door ijsgang verloren ging. In 1500 was Ommen een kleine ronde stad met drie poorten, de Brugge- of Vechtpoort, de Arriërpoort en de Varsenerpoort. Nadat het in 1517 door een grote brand was geteisterd, slechtte men de vestingwerken. Voor het innen van de brugtol bouwde men in 1531-'32 een raadhuis annex bruggenhuis. In 1624 had Ommen opnieuw te lijden van een grote stadsbrand. Omdat industrie ontbrak en de scheepvaart op de Vecht afnam, vonden tot 1900 geen uitbreidingen plaats buiten de oude kern. Wel ontstonden er enkele gebouwen aan de zuidzijde van de Vecht. Nadat de spoorlijn Zwolle-Emmen in 1903 gereedgekomen was, ontwikkelde zich enige bebouwing in de richting van het station. In 1923 werden de gemeenten Stad en Ambt Ommen samengevoegd. De grote boscomplexen in de omgeving, in de 19de eeuw aangelegd om de stuifzanden in te perken en voor de productie van hout, leidden vanaf 1920 tot vreemdelingenverkeer. Een impuls ging daarbij uit van de schenking van de huizen Eerde en 't Laer aan de Theosofische Beweging ‘De Ster van het Oosten’ (1924-'31). Na de oorlog breidde Ommen zich aan de westzijde uit met de woonwijken de Laarakkers en aan de oostzijde op de oude enkgronden met de Strange. Door de saneringen in de oude kern gingen diverse gebouwen verloren, waaronder in 1946 de uit 1857 stammende synagoge en in 1970 het in 1909 gebouwde kantongerecht.

De Herv. kerk (Kerkplein 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Brigitta, is een laatgotische eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor, een smalle noorderzijbeuk, een sacristie, een later aangebouwde geveltoren en een klokhuis. Archeologisch onderzoek in 1968-'69 heeft aangetoond dat de eenbeukige kerk oorspronkelijk een rechtgesloten koor heeft gehad. Dit koor kwam tot stand omstreeks 1300. In de 14de eeuw is daar een grotendeels uit ijzeroer bestaand schip tegenaan gebouwd, waarna aan het eind van de 14de eeuw het romaanse koor plaats maakte voor het huidige. In de 15de eeuw werd het schip vernieuwd en aan de noordzijde uitgebreid met een zijbeuk. Aan de zuidzijde verrees toen een overwelfde sacristie. In 1517 brandde de kerk af, waarbij waarschijnlijk ook de romaanse toren verloren is gegaan. De

Ommen, Herv. Kerk

beide in 1517 door Hinricus de Tremonia (Dortmund) gegoten klokken hing men in een vrijstaande klokkenstoel, die mogelijk in de 18de eeuw werd vernieuwd. Bij de brand in 1624 was er opnieuw veel schade en werden de gewelven niet meer hersteld, maar vervangen door een plafond van moer- en kinderbinten. In 1857 volgde een zeer ingrijpende verbouwing in neoclassicistische vormen, waarbij de kerk werd gepleisterd en er in de noordbeuk stucgewelven kwamen. Aan de westzijde werd een forse geveltoren toegevoegd met wijzerplaten en een slanke ingesnoerde spits met flankerende ‘pinakels’ waartussen zich een balustrade bevindt. De klokken zijn toen ondergebracht in een afzonderlijk bakstenen klokhuis op gepleisterde voet en met geblokte hoekpilasters. De kerk is ontpleisterd en gerestaureerd in 1933 en opnieuw gerestaureerd in 1968-'69. De kerk bevat een eiken preekstoel uit het derde kwart van de 17de eeuw en eiken banken met wapens van de geslachten Van Pallandt en Haersolte. De romaanse zandstenen doopvont van de kerk bevindt zich sinds 1903 in het Rijksmuseum te Amsterdam. Het orgel werd in 1821 gebouwd door J.C. Scheuer uit Zwolle. De pastorie (Kerkplein 16) stamt uit 1924.

De Geref. kerk (Bouwstraat 17) is een forse kruiskerk. In de zuidwestelijke binnenhoek staat terzijde een toren van twee geledingen met wijzerplaten en

[p. 233]

spits tentdak. De kerk werd in 1932 gebouwd in licht expressionistische vormen, naar plannen van B.W. Plooy, om een voorganger uit 1890 te vervangen.

De R.K. St.-Birgittakerk (Nering Bögelstraat 1A) is een driebeukige pseudobasiliek met gereduceerd dwarsschip en forse gedrongen toren geflankeerd door kapellen. De kerk werd in 1938-'39 gebouwd naar plannen van Joh. H. Sluijmer uit Enschede op de plaats van een kerk uit 1861. Binnen bevinden zich een 15de-eeuws zandstenen doopvont, in 1722 uit de Zuiderzee bij Schokland gevist; ook enkele kaarsenkronen en kandelaars afkomstig uit de in 1859 ontruimde kerk van Schokland zijn in de kerk aanwezig. De pastorie (Nering Bögelstraat 1) stamt eveneens uit 1938-'39.

Het voorm. raadhuis (Brugstraat 1) is een breed tweelaags pand met dakruiter, gebouwd in 1828 naar plannen van J.F. Creutzberg. Het verving de uit 1531-'32 stammende en in 1758 verbouwde voorganger. Het pand heeft een omlijste ingangspartij met ionische pilasters en deur in empire-stijl. Het bood oorspronkelijk ook plaats aan het kantongerecht en de woning van de brugmeester. In 1925 vond een ingrijpende verbouwing plaats en in 1954-'55 kreeg het een moderne uitbreiding. Sinds 1982 doet het niet meer dienst als raadhuis.

Postkantoren. Het voorm. postkantoor Kruisstraat 6-6A is een tweelaags neoclassicistisch pand gebouwd in 1881 in opdracht van de gemeente Ommen. Het huidige postkantoor Markt 17 kwam in 1907 tot stand naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters en is een goed voorbeeld van een tweelaags dorpspostkantoor met directeurswoning in simpele, op de neogotiek geënte, vormen.

Het Laar (Het Laar 2) is een tussen stad en station gelegen voormalige havezate. Het huidige huis werd rond 1700 gebouwd voor Thomas Ernst Danckelman. In 1745 werd ze verbouwd tot een eenvoudig classicistisch jachtslot voor Johan Lodewijk graaf van Rechteren. Omstreeks 1786 kwam het in handen van Rudolf Sandberg, burgemeester van Zwolle. A. Sandberg liet in 1850 het huidige huis bouwen, mogelijk met gebruikmaking van de 18de-eeuwse kern; een

Ommen, Woningcomplex Het Edithhof

neoclassicistisch herenhuis van twee lagen op een onderbouw, bestaande uit een rechthoekig hoofdblok en een licht vooruitspringende vleugel aan de noordzijde. In 1901 werd het geheel verkocht aan de Hengelose fabrikanten H.C., C.F. en D.W. Stork, die het na een verbouwing omstreeks 1905 in 1910 doorverkochten aan R.T. baron van Pallandt van Eerde. In 1932 kwam het in handen van de gemeente Ommen. Op het terrein staat een bijzonder halfrond tuinprieel, afkomstig van de Pompejaanse tuin van landgoed De Pauw te Wassenaar. Jhr. B.P.S. Storm van 's-Gravesande, oudburgemeester van Wassenaar, liet het in 1929 naar Ommen verhuizen. Het prieel is een zogeheten stibadium, ontworpen in 1852 door H. Wentzel uit Berlijn voor prins Frederik, de tweede zoon van koning Willem I. De zinken kariatiden werden door J.C. Geiss in Berlijn gegoten, waarna het prieel in 1853-'54 werd gebouwd. Op het landgoed bevindt zich nog een ijskelder met een terugliggende ijzeren deur in een gemetselde poort, een oranjerie en een vrijstaande duiventoren. Aan de weg naar Vilsteren staat een tolhuisje (Zwolseweg 17), gebouwd omstreeks 1853. De naam daarvan, Gilwell Ada's Hoeve, is ontstaan toen het na 1910 als padvinderskamp ging dienen.

Woonhuizen. In de nogal gehavende stadsstructuur van Ommen bevinden zich slechts enkele vermeldenswaardige woonhuizen. De Olde Vechte (Zeesserweg 12) is een eenvoudig gebouw onder twee schilddaken met risaliet uit 1849. Het stationskoffiehuis Stationsweg 31 is een eenlaags L-vormig pand met aangebouwde serre in chaletstijl uit 1903. Uit hetzelfde jaar stamt het neorenaissance-herenhuis Hei en Dennen (Hammerweg 14), gebouwd in opdracht van burgemeester Van Nahuys. De burgemeesterswoning Piet Hein (Zeesserweg 5) voor F.E. Mulert stamt uit 1905. Het woonen winkelpand annex bakkerij Brugstraat 17 in sobere jugendstil werd omstreeks 1905 gebouwd. De villa Stationsweg 14 is een gedeeltelijk gepleisterd pand in traditionele vormen, gebouwd rond 1915 in opdracht van Baron Van Pallandt. Het Edithhof (Schapenalee 1-10) is een klein woningcomplex gebouwd in 1928, in opdracht van Baron van Pallandt van Eerde, uit het legaat Edith van Pallandt. De dubbele burgermanswoningen in expressionistische vormen zijn met riet gedekt en hebben een haakse puntgevel met beschoten geveltop naar ontwerp van W.J. Sangster.

Het voorm. koffiehuis (Kruisstraat 1) is een 19de-eeuws pand dat in 1903 tot koffiehuis van de Volksbond werd verbouwd, in opdracht van F.E. Baron

[p. 234]

Ommen, Koffiehuis Kruisstraat 1

Mulert. Na 1908 is het in gebruik genomen als ‘Boek-, Courant- en Handelsdrukkerij Van Eerten en Zonen’ en dient nu als boekhandel.

Windmolens. Ommen is de gemeente met de meeste molens van Overijssel. De Konijnenbelt (Zwolseweg 5) is een achtkante rietgedekte stellingkorenmolen op houten voet, gebouwd in 1806 en in 1888 van een nieuwe molenas voorzien. De molen is afkomstig uit de Zaanstreek en heeft zijn eerste vijftien jaar dienst gedaan als olie- en pelmolen. Den Oordt (Den Oordt 7) is een zeskante, met riet gedekte stellingmolen op houten voet, gebouwd in 1824 en in 1867 van een nieuwe molenas voorzien. Deze houtzaagmolen heeft eerst in Deventer dienstgedaan om in 1824 naar Ommen te worden verplaatst. De molen, met aan weerszijden aan de voet een langwerpige houtzaagschuur, is in 1971 aangekocht door de gemeente Ommen als Oudheidskamer. Daarbij is op de plek van de vroegere molenkolk een uit omstreeks 1850 stammende boerderij annex tolhuis herbouwd. De Lelie (Molenpad 7) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1846 en met een bovenas uit 1863. De Besthmenermolen (Hammerweg 58), gelegen in de buurtschap Besthmen, is een achtkante, met riet gedekte beltkorenmolen op bakstenen voet, gebouwd in 1862 en in 1886 van een nieuwe molenas voorzien. De molen kreeg in 1995 een nieuw wiekenkruis.

Het voorm. station (Stationsweg 35) is een rijzig gebouw met boven een woning en beneden dienstvertrekken. Het heeft langs de bovenzijde van de gevels een planken beschieting en is te beschouwen als een vergrote uitvoering van station Dalfsen. Het werd in 1902 ontworpen door Ed. Cuypers voor de in 1903 geopende spoorlijn Zwolle-Emmen van de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij (NOLS). Aan de spoorzijde hangt een sectiel-tegeltableau met de stationsnaam, vervaardigd door J. Thooft en Labouchère uit Delft.

Eerde (Kasteellaan 1), gelegen nabij de Regge ten zuidoosten van Ommen, is een statige, dubbel omgrachte havezate die al voor het eerst in 1227 werd genoemd. In 1380 blijkt het een sterk slot te zijn, dat in 1405 werd aangekocht door Herman van Twickelo. In 1521 werd het kasteel door de Zwollenaren geplunderd. In 1706 verwierven de luitenant-generaal Johan Werner baron van Pallandt en zijn vrouw baronesse Johanna Elisabeth van Baer de havezate. In 1715 ontstond het huidige tweelaagse huis op rechthoekige grondslag, mogelijk naar ontwerp van Lubbert Hagen. De middenrisaliet, voorzien van kolossale pilasters, gaat aan de bovenzijde over in een open gebogen fronton; in de middenrisaliet zit een pronkingang met zandstenen deuromlijsting die overgaat in de omlijsting van het bovenliggende venster en als geheel wordt bekroond door de wapens van Van Pallandt en Van Baer.

Het vroeg-18de-eeuwse interieur is gaaf bewaard gebleven. Ter weerszijden van

Ommen, Eerde, plattegrond begane grond

Ommen, Grafkelder familie Van Pallandt van Eerde

vestibule en zaal bevinden zich telkens twee kamers met kabinetten. Op de begane grond zijn die voorzien van schouwen en betimmeringen in Lodewijk XIV-stijl. Hierin zijn diverse schilderstukken opgenomen, onder andere portretten van vroegere bewoners. De zaal bevat dessus-de-portes, waarvan een met een voorstelling van Huis Eerde, wandtapijten met het wapen van Van Pallandt, twee penantspiegels en een portret van de bouwheer. De linker voorkamer bevat een gaaf bewaard pronkbuffet uit de bouwtijd. Zeer bijzonder is in de rechter voorkamer de textiele wandbespanning in Lodewijk XIV-stijl (eerste helft 18de eeuw), die een sitsachtige indruk maakt. In de vestibule bevindt zich een vrijdragende trap met twee bochten en een middenbordes. De kamer links van de zaal heeft een stucplafond met een voorstelling van een adelaar omringd door bliksemschichten. Het huis heeft kelders met kruisgewelven en gordelbogen; de keuken heeft een enkelvoudige balklaag met troggewelven. Op het voorplein staan aan beide zijden fraaie bouwhuizen, waarvan er één in 1850 is herbouwd. De brug naar het omgrachte deel stamt uit 1854. De tuinen, die achter de bouwhuizen binnen de buitengracht zijn gelegen, worden aan de noordzijde afgesloten door een muur met op de beide uiterste hoeken een achtkant theepaviljoen. In de tuin bevindt zich

[p. 235]

Ommen, Villa Eerderes

ook een 19de-eeuwse oranjerie. In 1922 liet P.D. baron Van Pallandt een verdiepte bloementuin aanleggen naar plannen van L.A. Springer. De oprijlaan, die deel uitmaakt van de geometrische aanleg in de directe omgeving van het huis, wordt bij het begin, aan de Hammerweg, geflankeerd door natuurstenen voetstukken. In 1924 werd Eerde door Van Pallandt geschonken aan de Theosofische Beweging ‘De Ster van het Oosten’. In 1931 kwam het aan hem terug en sinds 1934 is het in gebruik bij de Stichting voor Quakerscholen, die er een internationale school in heeft gevestigd. In 1974 heeft het huis een restauratie ondergaan. Verscholen in de bossen aan de noordzijde bevindt zich een midden-19de-eeuwse grafkelder (Eerderveldweg ong.) van de familie Van Pallandt van Eerde. Deze heeft een neoclassicistische ingang en ijzeren deuren. Aan de Hammerweg 69-71 staat een dubbele neoclassicistische dienstwoning uit omstreeks 1970. De tuinmanswoning Kruupweg 3 stamt uit omstreeks 1890. Van de boerderijen op het landgoed is de belangrijkste de mogelijk nog 18de-eeuwse hallenhuisboerderij met middenlangsdeel en onderschoer Baron van Pallandtlaan 1. Ten westen van het huis staat de Villa Eerderes (Baron van Pallandtlaan 3). Het is een langgerekt bakstenen gebouw uit 1929. Baron P.D. van Palland gaf, na terugkeer uit de Verenigde Staten, de architect H. Sangster de opdracht om een villa te bouwen in de geest van het werk van Frank Lloyd Wright. Het tuinontwerp is van de hand van L.A. Springer.

Het tolhuis annex boerderij Balkerweg 60, Witharen, gelegen halverwege tussen Ommen en Ommerschans, bestaat uit een ontginningsboerderij gebouwd omstreeks 1900, met aan de weg een tolhuis; de middenrisaliet heeft zijvensters voor zicht langs de weg.

Arriën. Dit kernesdorp ten oosten van Ommen wordt voor het eerst in de 13de eeuw genoemd. In het dorp staat een aantal interessante boerderijen: Coevorderweg 1 (1870), Coevorderweg 2 en Ridderinkweg 2. Ridderinkweg 4 is een fraai 19de-eeuws boerderijcomplex met L-vormige boerderij en houten schaapskooi. Ten noordoosten van Arriën staat bij de brug over de Vecht een schuivenloods (Junnerweg bij 8), omstreeks 1920 in opdracht van Rijkswaterstaat gebouwd.