Monumenten in Nederland. Overijssel

Olst

Esdorp ontstaan op een stroomrug langs de IJssel en voor het eerst genoemd in 947 als het hof Holsto, waarvan het grondgebied waarschijnlijk overeenstemde met dat van het latere Averbergen. Na de bedijking van de IJssel in 1308 ontwikkelde het dorp zich tot halteplaats op de route van Deventer naar Zwolle. In de 15de eeuw ontstond aan de oostzijde de havezate Averbergen. Omstreeks 1850 bestond het dorp uit een kleine kern rond de kerk en één aan de IJsseldijk. De aanleg van de spoorlijn van Deventer naar Zwolle scheidde Averbergen van het dorp. Het huis zelf maakte in 1966 plaats voor een bejaardentehuis. Het in 1866 gebouwde station werd in 1972 gesloopt. Door de spoorlijn ontstonden uitbreidingen langs de Smidsstraat, nu Kornet van Limburg Stirumstraat en het Kerkpad, nu G.J. Kuiperstraat. Het seizoensbepaalde werk in de steenfabrieken ten noorden van Olst bleek uitstekend te combineren met werk in de vleesverwerkende industrie. In 1832 richtte R. Bakhuis de OLBA vleeswaren- en conservenfabriek op en in 1850 de steenfabriek Het Haasje bij Den Nul. In de jaren tachtig werd de vleeswarenfabriek gesloten. Hetzelfde lot trof in 1975 de in 1882 opgerichte vleeswarenfabriek van Zendijk. Het vleesafval van deze fabriek diende als basis voor de nog bestaande farmaceutische industrie Duphar. De familie Zendijk stond ook aan de basis van de inmiddels gesloten N.V. Asphaltfabriek Olst. Vleesverwerking en steenbakkerij leidden tot gespecialiseerde machinefabrieken, Veenman voor de vleesindustrie en Aberson voor de steenfabrieken. Vooral de machines van de laatstgenoemde, in 1847 door

Olst, Herv. kerk

Joh. Aberson opgerichte, fabriek aan de J. Hooglandstraat, leverde aan steenfabrieken in het hele land en daarbuiten. Na de oorlog volgden aan de noord- en zuidzijde planmatige uitbreidingen. De dorpsstructuur zelf is echter niet wezenlijk aangetast.

De Herv. kerk (Kerkplein 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Willibrord, is een brede eenbeukige laatgotische kerk met smaller en lager koor; de kloeke toren van drie geledingen heeft een ingesnoerde naaldspits. Het oudste nog bestaande deel is de romaanse tufsteenonderbouw van de toren. Deze zal omstreeks 1200 tot stand zijn gekomen. In 1295 wordt de parochie Olst voor het eerst genoemd. Door een legaat in 1336 kon de toren in vroeg-gotische vormen in baksteen verhoogd worden. Gelijktijdig verving men toen het romaanse koor door het huidige driezijdig gesloten koor. In 1493-'94 werd de kerk opnieuw gewijd; dat betekent waarschijnlijk dat het huidige schip toen gereed was gekomen en men het koor had gemoderniseerd door de vensters breder te maken en een netgewelf aan te brengen. Het hoge schip was aanleiding om ook de toren verder te verhogen. In de toren hangt een klok uit 1723, gegoten door Johan Nicolaas Derck uit Hoorn. In het begin van de 17de eeuw werd aan de noordzijde van het koor een sacristie, nu consistoriekamer, aangebracht. In 1627 ging de kerk over naar de hervormden. In 1861 werd de kerk ingrijpend hersteld, waarbij de gewelven van het schip werden gesloopt. In 1955-'57 is de kerk gerestaureerd onder leiding van W.P.C. en D.E.C. Knuttel. Daarbij kreeg het schip weer een gemetseld gewelf. In de toren ligt het onderstuk van een mogelijk 13de-eeuws romaans zandstenen doopvont. Tot de oudere inventaris behoren een eikenhouten zetel, mogelijk deel van een 16de- of 17de-eeuwse koorbank, een avondmaalstafel (eerste helft 17de eeuw), een kansel (midden 17de eeuw) met een koperen lezenaar (1711) met het wapen van Van Voorst en twee 18de-eeuwse kroonluchters (een is in 1975 in dezelfde stijl bijgemaakt). Het orgel stamt uit 1810 en werd in 1880 door de gebroeders Van Oeckelen herbouwd. In het koor bevindt zich een gebeeldhouwde banderol met de tekst ‘1264 Thomas Loemken’, gebaseerd op een in 1860 gevonden steen met het verkeerd gelezen jaartal 1275. De gewelfschildering in het koor is oorspronkelijk laat-middeleeuws, maar aangevuld tijdens de restauratie. De kerk bevat enkele grafzerken uit de 16de en 17de eeuw. Van de restauratie dateren: de herenbank (1957) met de wapens van de bewoners van Klein Hoenlo, de eikenhouten bank (1957) met het wapen van Olst, de muurschildering door W. Zandvliet in de consistoriekamer (1957) en vijf gebrandschilderde ramen door dezelfde kunstenaar.

Het voorm. ziekenhuis van het Groene Kruis (Rozenhof 3-5) kwam in 1913-'14 in opdracht van jhr. W.H. Teding van Berkhout tot stand, naar plannen van J.J., M.A. en J. van Nieukerken. Het T-vormige pand met houten veranda werd met spouwmuren gebouwd.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis annex woonhuis Dijkenburg (Rijksstraatweg

Olst, Raadhuis A. Geertstraat 4

[p. 231]

Olst, Huize Ter Spille

25) is een langgerekt dwars pand met middendeel voorzien van klokgevel. In het omstreeks 1830 gebouwde pand werd in 1839 een gemeentekamer ingericht in opdracht van burgemeester L. Nilant. In 1873 werd het tot woonhuis verbouwd. Het voorm. raadhuis A. Geertstraat 4 is een neoclassicistisch onderkelderd pand met bel-etage en bordes, gebouwd in 1873 naar plannen van H. van Harte. In 1926 werd het verbouwd, waarna het van 1953 tot 1980 onderkomen was van het Waterschap Salland. In 1953 werd het huis Westervoorde (Koningin Wilhelminastraat 1) als raadhuis in gebruik genomen na een verbouwing onder leiding van W.P.C. Knuttel. Het huis zelf werd al in 1732 genoemd, maar kreeg vermoedelijk in 1795 in opdracht van Joan Bannier zijn huidige vorm.

Het voorm. postkantoor (A. Geertstraat 37) met directeurswoning is een fors eclectisch pand, dat in 1879 werd gebouwd naar plannen van H. van Harte en tot 1973 als postkantoor dienst heeft gedaan.

Woonhuizen. In de nog gave dorpsstructuur staan enkele interessante woonhuizen. Het forse Huize Ter Spille (H. Droststraat 1) werd in 1835 gebouwd voor notaris G.A. IJssel de Schepper. Aan de lange zijde bevindt zich een klokgevel vergelijkbaar met die van Dijkenburg. Aan de naar de dijkzijde gerichte korte zijde is een dubbele opengalerij met houten kolommen aangebracht. Eclectisch van vormgeving is het omstreeks 1865 gebouwde langwerpige huis Olsterhof (A. Geertstraat 16). Uit

Olst, De Bökkers Mölle

het eind van de 19de eeuw dateert het eclectische dwarse dorpshuis A. Geertstraat 23, waar de dakerker van de ingangsrisaliet tot balkon is uitgebouwd. Het in 1890 gebouwde A. Geertstraat 25 is een vergelijkbaar karakteristiek dorpswoonhuis. Het ‘romantisch’ neoclassicistisch vormgegeven grote herenhuis J. Hooglandstraat 2 verrees omstreeks 1875 en behoorde vroeger bij de voorm. havezate Averbergen. 't Polletje (J. Hooglandstraat 36) werd in 1911 in chaletstijl gebouwd voor A.L. Bakhuis. De aanbouwen dateren van 1968. Het woonhuis J. Hooglandstraat 11 werd omstreeks 1935 door E.A. Mensink voor zichzelf gebouwd om als architectenbureau te dienen en is dat nog steeds.

Horeca. Het voorm. café De Dom (A. Geertstraat 2) werd omstreeks 1875 gebouwd in neoclassicistische vormen, als woonhuis met een café-gedeelte dat de ingang op de hoek had. Het woongedeelte heeft een hoog opgaande ingangsrisaliet en aan de zijkant een veranda. De huidige winkelpui is in 1904 aangebracht. Het voorm. café Het Rode Hart (Kerkplein 3) is een langgerekt gebouw uit omstreeks 1890.

Boerderijen. Ten noorden van het dorp ligt de fraaie hallenboerderij met middenlangsdeel De Roze (Kornet van Limburg Stirumstraat 108). Het woongedeelte is voorzien van een in- en uitgezwenkte topgevel en pilasters met het jaartalanker 1636. Het ernaast gelegen zomerhuis draagt het jaartal 1679 en in het bedrijfsgedeelte is het jaartal 1685 te vinden. De roedenvensters stammen uit de 18de eeuw. De Hendricahoeve (Koekoeksweg 3) is een boerderij met karakteristieke klassieke ingangspartij, gebouwd in 1924 voor Van der Voort.

Windmolens. De Bökkers Mölle (Rijksstraatweg 45) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1866 op de plaats van een afgebrande oliemolen. De molen die tot 1895 als oliemolen dienst deed, kreeg in dat jaar een nieuwe bovenas. De molen vormt een fraaie combinatie met het ernaast gelegen meelpakhuis annex de molenaarswoning in eclectische stijl, aan de dijkzijde. De molen A. Böks (Rijksstraatweg 5-5A) is een molenromp van een grondzeiler gebouwd in 1836 en onttakeld in 1931. Naast de molen staat een houten meelpakhuis.

De dijkstoel van Salland, 2de rot (Rijksstraatweg ong.) is een ten noorden van Olst aan de IJsseldijk gelegen gebouw, bedoeld als bergplaats van materiaal en gereedschap van het Waterschap Salland. Het neoclassicistische gebouw, met schilddak en gepleisterde hoekpilasters, werd omstreeks 1880 gebouwd.

Het trafohuisje (Kornet van Limburg Stirumstraat 77) is een klein gebouwtje op vierkante grondslag met overstekend tentdak, gebouwd in 1939 door de G.E.B. Olst.

De watertoren (Watertorenstraat ong.) is een in 1962 gebouwde toren naar ontwerp van P.J. de Gruyter en C. Pouderoyen. Hij bestaat uit vijf geledingen met daarin betonnen vlakbodemreservoirs

[p. 232]

met baksteenomkleding. De bovenste geleding is opengewerkt en voorzien van betonnen deelzuiltjes, omdat het gebouw oorspronkelijk als kerktoren dienst zou doen.

De Alg. begraafplaats (H. Droststraat 20A) werd gesticht in 1830. De voorm. aula werd omstreeks 1860 in Willem II-gotiek gebouwd en omstreeks 1934 tot woning verbouwd. Op de begraafplaats liggen de graven van jhr. W.H. Teding van Berkhout († 1917) en zijn vrouw J.P.S. van der Wijck († 1921), alsmede het familiegraf van Aberson met jugendstil-elementen.

Den Nul. Ten noorden van Olst ligt het dorp Den Nul, dat zijn ontstaan in de 19de eeuw te danken heeft aan de nabijheid van twee steenfabrieken. De voorm. steenfabriek Het Haasje (Fortmonderweg ong.) werd in 1850 opgericht door de firma R. Bakhuis & Co. en in 1963 gesloten. Op het terrein van de hier gevestigde camping bevinden zich nog resten van een ringoven. De voorm. steenfabriek Fortmond (Fortmonderweg 55), ontstaan omstreeks 1880, was in 1919 in handen van L. Bakhuis. De tunneloven van twee maal twaalf ovens, die in 1949 gedeeltelijk afbrandde, verviel na sluiting in 1976 tot ruïne. De kleiputten maken nu onderdeel uit van het natuurreservaat de Duursche Waarden. Ten noorden van Den Nul ligt de boerderij Groot Scherpenzeel (Scherpenzeelseweg 3), bestaande uit een hoog dwarspand met gepleisterde trapgevels en in de zuidgevel een deurboog met natuursteenblokken en natuurstenen schelpvullingen uit omstreeks 1640.