Monumenten in Nederland. Overijssel

Oldenzaal

Stad, ontstaan bij een kruispunt van de belangrijke landwegen van het Rijnland naar Friesland en van Utrecht naar Duitsland. De vroegste vermelding, als ‘Audensele’, stamt uit 893. Aan de waarschijnlijk al in de karolingische tijd gestichte kerk werd in 954 een kapittel verbonden. De nederzetting kreeg in 1049 van de Duitse keizer Hendrik III het recht een jaar- en weekmarkt te houden. Wanneer Oldenzaal precies stadsrechten heeft gekregen, is onbekend, maar in 1222 blijkt het reeds versterkt te zijn. De stad was al in de 13de eeuw relatief belangrijk. De immuniteit van de St. Plechelmus was tot in de 13de eeuw omgracht. De stad werd waarschijnlijk in twee fasen uitgebreid tot de vrijwel ronde vorm die ze tot het eind van de 19de eeuw zou behouden en die in het beloop van de Noord-, Oost- West- en Zuidwal nog herkenbaar is. In en om de stad lagen de hoven van de bisschop, het kapittel en de proosdij.

In 1447 teisterde een brand de stad en voor een tweede keer in 1492, na inname door Gelderse troepen. Vanaf die tijd was de stad geregeld het slachtoffer van oorlogshandelingen. In de Tachtigjarige Oorlog gold ze als een van de belangrijkste vestingen van Oost-Nederland en verwisselde ze regelmatig van bezetter. De middeleeuwse verdedigingsgordel, bestaande uit muur, wal, binnen- en buitengracht werd uitgebreid met een gebastionneerd stelsel met negen bastions. Door de voortdurende oorlogshandelingen raakte de stad ontvolkt en nam haar functie als markt- en verzorgingscentrum voor de streek af. Gedurende het Twaalfjarig Bestand (1609-'21) was Oldenzaal in Spaanse handen en diende als de belangrijkste zetel van de katholieke autoriteiten boven de grote rivieren. Deze politieke situatie had tot gevolg dat Noordoost-Twente sindsdien overwegend rooms-katholiek is gebleven. Na de inname van Oldenzaal door Staatse troepen in 1626 werden de vestingwerken geslecht; slechts een smalle gracht met drie poorten zou tot in de

[p. 225]

Oldenzaal

1	R.K. St.-Plechelmusbasiliek (zie p. 225)
2	R.K. St.-Antoniuskerk (p. 227)
3	Herv. kerk (p. 227)
4	verenigingsgebouw R.K. Werkliedenvereniging St. Joseph (p. 227)
5	R.K. ziekenhuis Heil der Kranken (p. 227)
6	Raadhuis (p. 227)
7	Postkantoor (p. 227)
8	Marechausseekazerne (p. 227)
9	Post- en inklaringskantoor (p. 227)
10	Ds. J.J.A. Hermansschool (p. 228)
11	Watertoren (p. 229)
12	kantoor en directiegebouw H.P. Gelderman & Zn. (p. 229)
13	Marktsteen (p. 229)

19de eeuw de stad enige bescherming bieden.

Doordat in de 18de eeuw de weg van Deventer naar Hamburg enkele kilometers zuidelijk van de stad werd verlegd nam de verkeersfunctie van de stad af, maar door de aanleg van de zogenoemde Napoleonswegen in 1820-'30 werd de oude positie herwonnen. Vanaf 1840 nam de textielnijverheid in Oldenzaal snel in belang toe, zeker toen in 1865 door de aanleg van de spoorlijn Almelo-Salzbergen de stad werd aangesloten op het nationale en internationale spoorwegnet. De goedkope aanvoer van steenkool maakte de omschakeling van de huisweverij naar een fabrieksmatige productiewijze mogelijk. In de nabijheid van de spoorlijn werden textielfabrieken gevestigd, die tot 1876 nog op het grondgebied van de gemeente Losser lagen. De belangrijkste was de firma H.P. Gelderman & Zn. Toch zou de stad een minder snelle ontwikkeling doormaken dan Almelo, Enschede en Hengelo. Voor de huisvesting van de textielarbeiders was binnen de stad al snel geen plaats meer; er kwamen arbeiderswoningen langs de uitvalswegen en er verrezen enkele kleine arbeiderswijken. Pas na de Tweede Wereldoorlog zou de stad een snelle ontwikkeling doormaken, zeker nadat in 1955 door een grenscorrectie de buurtschap Berghuizen bij Oldenzaal werd gevoegd. De stad ontwikkelde zich in recente tijd vooral in westelijke en noordelijke richting. Door nieuwbouw en stadssanering is toen ook veel van de oorspronkelijke stadsbebouwing verloren gegaan.

De R.K. St.-Plechelmusbasiliek (St.-Plechelmusplein 4) [1], oorspronkelijk gewijd aan St. Silvester, is een kruisbasiliek met driezijdig gesloten koor; ze heeft een zeer forse westtoren van vijf geledingen, waarvan de vierzijdige ingesnoerde spits bekroond is met een lantaarn. Aan de waarschijnlijk in de karolingische tijd gestichte kerk verbond de Utrechtse bisschop Balderik in 954 een kapittel. In de middeleeuwen was het een van de zeven belangrijkste kapittelkerken van het bisdom Utrecht en ze zou die positie tot 1633 behouden. In 1923 werden bij graafwerk ten noorden van de toren funderingen aangetroffen, die mogelijk behoren bij een voorganger;

[p. 226]

Oldenzaal, R.K. St.-Plechelmusbasiliek, interieur

over de vorm daarvan is verder niets bekend. In de tweede helft van de 12de eeuw verrees een romaanse kruisbasiliek in Bentheimer zandsteen. De romaanse delen van de kerk zijn uitwendig nagenoeg geheel vlak en onversierd. Alleen de absidiool tegen het zuiderdwarspand heeft een

Oldenzaal, R.K. St.-Plechelmusbasiliek, plattegrond

Oldenzaal, R.K. St.-Plechelmusbasiliek

muurgeleding van slanke colonnetten en rondbogen. Tussen deze absis en het koor staat een kleine rechthoekige uitbouw met verdieping. Ongeveer in het midden van de romaanse noordbeuk zit een oorspronkelijke ingang. In het midden van de 15de eeuw, mogelijk als herstel na de stadsbrand van 1447, maakte de romaanse koorabsis plaats voor een driezijdig gesloten gotisch koor. In het laatste kwart van de 15de eeuw verving men de romaanse zuidbeuk door een gotische zijbeuk, die ongeveer even hoog en breed is als de oude middenbeuk, maar door stergewelven wordt overkluisd. De middelen ontbraken evenwel om de verbouwing tot hallenkerk te voltooien. Bij de stadsbrand van 1492 zijn waarschijnlijk alle kappen verbrand. De kap van het gotische koor is vroeg-16de-eeuws. Bij het gefaseerd uitgevoerde herstel is toen mogelijk ook de romaanse sacristie door de huidige laatgotische sacristie vervangen. Bij de bouw daarvan zijn aan de noordoostzijde een romaanse uitbouw en de absis ten noorden van het koor verdwenen.

De kerk leed waarschijnlijk in de eerste decennia van de Tachtigjarige Oorlog schade. Van 1633 tot 1810 was de kerk in protestantse handen. Na de teruggave werd het verwaarloosde gebouw hersteld. De toren liep in 1826 zware stormschade op. Bij de kerkrestauratie in 1891-1900, onder leiding van J.Th.J. Cuypers, raakte de noordbeuk een 17de-eeuwse, als Latijnse school gebruikte verdieping kwijt. De omstreeks 1500 verdwenen noordelijke absis werd naar het model van het zuidelijke exemplaar herbouwd. In 1922-'25 zijn bij een tweede restauratiefase onder dezelfde leiding alle daken en muren hersteld. In 1930 verrees ten

[p. 227]

oosten van de 16de-eeuwse sacristie een nieuwe sacristie met verwarmingskelder, naar ontwerp van G. de Hoog in neoromaanse stijl.

Inwendig is de romaanse kerk iets rijker uitgevoerd dan uitwendig. De hoofdpijlers, in het bijzonder de naar elkaar toegewende zijden van de kruispijlers, zijn voorzien van slanke colonnetten met opmerkelijke kapitelen. De dwarspanden en het oostelijk einde van de romaanse zijbeuk hebben driekwart-zuilen met teerlingkapitelen. De Plechelmuskerk is naast de abdijkerk van Rolduc het enige goed bewaarde voorbeeld in ons land van een rijp-romaanse gewelfde basiliek volgens het gebonden stelsel, opgetrokken naar een vast plan. Bij de restauratie van 1922-'25 is het interieur, met uitzondering van de gewelven, ontpleisterd. Boven de sacristiepoortjes in het dwarsschip zitten twee romaanse reliëfs van naar elkander toegewende leeuwen. In de laatgotische koorsluiting zijn een vrij eenvoudige sedilia, samengesteld uit sarcofaagdeksels, een piscina en een sacramentshuisje aangebracht. Tot de inventaris behoren enkele vroege beelden, waaronder een eikenhouten Piëta (omstreeks 1500) en een beeld van St. Rochus (16de eeuw). Verder zijn er enkele 17de-eeuwse schilderijen en een drieluik in vroege renaissance-stijl, omstreeks 1527-'33 door Pieter Coecke van Aelst in Antwerpen gemaakt. De schatkamer herbergt een verzameling liturgisch zilverwerk, waaronder als voornaamste stuk het verguld zilveren reliekhoofd van St. Plechelmus, vermoedelijk Westfaals drijfwerk uit de tweede helft van de 15de eeuw. De kerk bevat verder een barokke preekstoel (omstreeks 1700), afkomstig uit klooster Bentlage bij Rheine (D.) en een 19de-eeuws orgel van J.F. Witte, afkomstig uit de Grote Kerk in Hoorn. Tot de latere inventaris behoren onder meer een grote schildering op doek, voorstellende scènes uit het leven van St. Willibrord (late 19de eeuw), enkele beelden uit het atelier van Mengelberg, twee beelden en de schilderingen boven het kruis- en driekoningenaltaar (1906) door atelier Cuypers, kruiswegstaties (1924) door H. Repke, het hoofd- en het zijaltaar (omstreeks 1930) door Van Roosmalen en de bronzen communiebank door J.E. en L. Brom (1953). De gebrandschilderde ramen zijn van J. Schoemaker (circa 1965).

De zware toren aan de westzijde dagtekent in hoofdzaak uit het midden en de tweede helft van de 13e eeuw. De vier oudste geledingen van de toren zijn versierd met lisenen, boogfriezen, gekoppelde spitsboognissen en galmgaten met hoek- en middencolonnetten. De vijfde geleding is vermoedelijk toegevoegd na de brand in 1492. Boven de nauwe, niet oorspronkelijke toreningang bevond zich tot 1826 een groot driedelig venster, waarvan de ontlastingsboog nog over is. De toren werd in 1936-'38 onder leiding van J.Th.J. Cuypers gerestaureerd. Het torenportaal is voorzien van sierlijke, vroeggotische bladkapitelen en overeenkomstige hoekcolonnetten onder het achtdelige gewelf. Het is niet geheel onmogelijk dat deze torenruimte vroeger bestemd is geweest als westelijk koor ten dienste van de parochie.

De R.K. St.-Antoniuskerk (Spoorstraat 2) [2] is een neogotische kruisbasiliek met achtkante traptoren voorzien van ingesnoerde achtzijdige spits, gebouwd in 1911-'12 naar ontwerp van K.L. Croonen. De pastorie (Spoorstraat 4) stamt uit dezelfde tijd.

De R.K. kerk van de H. Drievuldigheid (bij Kruisstraat 9) is een pseudo-basilicale kruiskerk met lage, korte transeptarmen, een recht gesloten, hoogopgaande koorpartij met achtkante koepel, geflankeerd door twee torens met achtkante spitsen. De kerk is gebouwd in 1928-'30 naar ontwerp van W. te Riele in samenwerking met K.L. Croonen in een combinatie van neogotische en neoromaanse vormen. De pastorie (Kruisstraat 9-9A) stamt uit dezelfde tijd.

De Herv. kerk (Ganzenmarkt 9) [3] is een forse zaalkerk met lagere dwarsvleugel (consistoriekamer) en in de binnenhoek een ongelede toren met vierzijdige spits. De kerk verrees in 1934 in expressionistische stijl naar ontwerp van A.J.A. Winters ter vervanging van een kerk uit 1810. Bij de kerk staan vernieuwde hekpijlers met zandstenen dekplaten en empire-siervazen.

Het voorm. verenigingsgebouw van de R.K. Werkliedenvereniging St. Joseph (Molenstraat 25) [4] is een zaalgebouw met smalle zijvleugel, opgetrokken in 1894 naar ontwerp van W. Elzinga. Het onderste deel van het neorenaissancefront is in de jaren dertig van de 20ste eeuw gemoderniseerd. Het R.K. ziekenhuis Heil der Kranken (Prins Bernhardstraat 17) [5] bestaat uit een langgerekt hoofdgebouw, waarin hogere paviljoens bekroond met neogotische topgevels zijn opgenomen. Het gebouw verrees in 1916-'17 naar ontwerp van K.L. Croonen. Midden achter bevindt zich een kapel. De zijvleugels kregen in 1930-'31 serres in staal en glas.

Het voorm. raadhuis (Kerkstraat 9) [6] is een langgerekt gebouw met een bouwlaag boven een hoog souterrain. Het zuidelijke, gepleisterde deel dateert uit de 16de eeuw. Inwendig wordt het door een zware muur verdeeld in een (nu onderverdeelde) rechthoekige zaal en een vierkante kamer, met daaronder een kelder overdekt met ribloze kruisgewelven op een vierkante middenpijler. Door een storm in 1836 ging de forse topgevel in renaissance-stijl uit 1559 verloren. Bij het herstel werd het muurwerk enkele meters verlaagd en kreeg dit bouwdeel het huidige, flauw hellende schilddak, dat aansloot bij een uitbreiding aan de noordzijde in neoclassicistische stijl. De kroonlijst, het fronton en de deur- en vensteromlijstingen van dit ongepleisterde bouwdeel uit 1837 zijn uitgevoerd in Bentheimer zandsteen. Zowel aan de noord- als de oostzijde kreeg het gebouw forse gebogen bordestrappen. In 1899 is het pand enigszins gemoderniseerd door W. Elzinga. Nu is het deels als kantoor en deels als restaurant in gebruik.

Het voorm. postkantoor (Steenstraat 2) [7] uit 1873 is gebouwd in eclectische vormen. In 1898 werd het tot woonhuis verbouwd naar plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg voor textielfabrikant H.P. Gelderman Dzn.

De voorm. marechausseekazerne (Molenstraat 27-29) [8], een neoclassicistisch gebouw met omgaand schilddak en aangebouwd koetshuis, verrees in 1894 naar plannen van W. Elzinga. Het in baksteen met speklagen uitgevoerde pand is later gepleisterd.

Het voorm. post- en inklaringskantoor (Stationsstraat 14) [9], een langgerekt tweebeukig eenlaagspand, werd in 1915 gebouwd voor de Spoorwegmaatschappij

[p. 228]

Oldenzaal, Woonhuis Markt 21 (1968)

Almelo-Salzbergen.

Scholen. De voorm. Ds. J.J.A. Hermansschool (St.-Plechelmusplein 5) [10] werd in 1886 gebouwd naar ontwerp van J. Moll als eenlaags schoolgebouw in eclectische stijl. Het Carmellyceum (Lyceumstraat 34) is een robuust schoolgebouw met aangrenzend voorm. klooster, gebouwd in 1925-'27 naar ontwerp van J. Zwanikken in expressionistische trant. De op de verdieping gesitueerde kloosterkapel heeft een ronde absis en terzijde een rechthoekige ongelede toren met schilddak.

Woonhuizen. Van de vele oude woonhuizen - oorspronkelijk vaak gebouwd als akkerburgerhuizen - die Oldenzaal in het begin van deze eeuw nog kende, zijn er enkele bewaard gebleven. Het waarschijnlijk laat-16de-eeuwse pand Markt 19, met schoudergevels voorzien van schelpvormige versieringen (een zogeheten ‘Welsche Giebel’), is bij een restauratie in 1967-'68 geheel herbouwd. Alleen de kelders in het achterste deel zijn nog authentiek. Het diepe pand Markstraat 10 is getuige de eikenhouten kap omstreeks 1530 gebouwd en in 1551 verlengd. De maniëristische topgevel van baksteen met zandstenen klauwstukken en frontons boven de vensters kwam omstreeks 1640 tot stand. Omstreeks 1800 werd het pand gepleisterd en kreeg de begane grond een nieuwe indeling. De lagere, aangebouwde dienstvleugel heeft een oudere inrijpoort uit 1617. Markt 21 is een diep pand met houtskelet uit de 16e eeuw. Het onderkelderde achterhuis bezit een verdieping met een op consoles overkragende topgevel en werd omstreeks 1604 met gebruikmaking van vroeg-16de-eeuwse onderdelen gebouwd. Het is een zeldzaam voorbeeld van een aangebouwde

Oldenzaal, Woonhuis Marktstraat 10

spieker. Omstreeks 1900 liet wijnhandelaar Peese-Binkhorst de voorgevel met houten voorschot vervangen door de huidige bakstenen gevel. Het pand is in 1980 gerestaureerd. Het Palthehuis (Marktstraat 13) is een vrij breed pand met houtskelet en vakwerkzijgevels. Omstreeks 1660 werd een laatmaniëristisch gevel opgetrokken. De classicistische deuromlijsting met ionische pilasters vertoont gelijkenis met de ingang van huis Singraven te Denekamp (1661). Het in 1859 verdwenen bovenste deel van de gevel werd in 1964 bij de restauratie onder leiding van D. Hulshoff gereconstrueerd. Binnen kreeg het huis omstreeks 1660 een relatief moderne indeling met zijgang en zijkamer naar de achterzaal. De achterzaal bezit een houten portaal in de ionische orde. De classicistische schouw is bij de restauratie verplaatst van de achterzaal naar de voorkamer. Sinds 1929 is het pand in gebruik als stedelijk museum. Het Racerhuis (Marktstraat 15) is een gepleisterd eenlaags pand waarvan het linker deel in vakwerk is uitgevoerd en voorzien van een houten inrijpoort; het rechter deel is in het eind van de 18de eeuw voor J.W. Racer verbouwd, waarbij de bepleistering en de zandstenen deuromlijsting zijn aangebracht. De achtergevel bezit een op touwbandconsoles overkragende vakwerktopgevel uit omstreeks 1613. Het diepe, tweebeukige eenlaagspand Steenstraat 22 heeft zijgevels in vakwerk en een laat-19de-eeuwse voorgevel.

[p. 229]

Het herenhuis Paradijsstraat 2-2A heeft een omgaand schilddak en zandstenen deur- en vensteromlijstingen in neoclassicistische trant, waarschijnlijk naar ontwerp van een Duitse bouwmeester. Boven de ingang staat het jaartal ‘1817’. De aangebouwde eenlaags dienstvleugel (Paradijsstraat 4-6) is voorzien van een zandstenen plint en een schilddak. Het eenlaags hoekhuis Steenstraat 1 dateert uit omstreeks 1850 en heeft een afgewolfd zadeldak met aan weerszijden een kroonlijst met voluten. Deurningerstraat 27 is een neoclassicistisch blokvormig herenhuis met zandstenen plint en omgaand schilddak uit omstreeks 1850. Vergelijkbaar, maar iets breder, is Deurningerstraat 32 uit omstreeks 1860. Verschillende blokvormige eclectische herenhuizen dateren uit de jaren zeventig van de 19de eeuw, zoals Markt 1, Steenstraat 28 en Steenstraat 30.

H.P. Gelderman liet in 1904-'05 het forse, gepleisterde herenhuis Eik en Dal (Haerstraat 101) bouwen naar plannen van K. Muller. Het pand is voorzien van houten topgevels, zadeldaken en een erker. Het deels gepleisterde dubbele woonhuis Molenstraat 29-31 is gefaseerd gebouwd in de jaren 1906-'09 en uitgevoerd in eclectische trant. Het linker deel heeft een veelhoekige erker. Villa Rozenhof (Prins Bernhardstraat 2), een eenlaags pand met kruisende zadeldaken, kwam in 1907-'09 tot stand naar plannen van K. Muller voor het echtpaar Gelderman-Ort. Rond het huis ligt een tuin uit 1909, naar ontwerp van L.A. Springer. Artemisia (Landrebenlaan 4) is een blokvormige villa in neorenaissance-trant, omstreeks 1911 gebouwd voor notaris Bijvoet. Mevrouw Ter Kuile-Ledeboer liet in 1930-'31 Haerstraat 96 bouwen, een eenlaags woonhuis met steil zadeldak, naar ontwerp naar W. Bruin in expressionistische vormen. Aan de linkerzijde bevinden zich een garage en schuur.

Het omstreeks 1920 opgetrokken arbeiderswijkje De Kleies (Julianastraat, Wilhelminastraat) bestaat uit ten opzichte van elkaar verspringende blokken arbeiderswoningen. De voorm. armenhuisjes (Hofmeijerstraat 1-15), een blok van acht woningen onder zadeldak, kwamen in 1925-'26 tot stand voor onvermogende alleenstaande vrouwen in opdracht van het kerkbestuur van de St.-Plechelmusparochie. Het terugliggende blok is toegankelijk via een centrale poort.

Winkels. De slagerij Markt 4 is in 1919-'20 gebouwd voor W. ten Bokum, naar een ontwerp met jugendstil-elementen door K.L. Croonen. Van het 17de-eeuwse woonhuis resteren de hoekblokken, bekroond met granaatappels en de sluitsteen met monogram. Het hoekpand Markt 23 is een bakkerij annex woonhuis met art deco- en cottagestijl-elementen. Het is in 1919 gebouwd naar ontwerp van K. Muller.

De watertoren (Wilhelminastraat ong.) [11] is in 1905 gebouwd naar ontwerp van J.P. Hazeu in opdracht van de gemeente Oldenzaal. Het ijzeren hangbodemreservoir heeft een bakstenen omkleding in neorenaissance-stijl (versoberd in 1959).

Het voorm. kantoor en directiegebouw van de textielfabriek H.P. Gelderman & Zn. (Spoorstraat 36) [12] is omstreeks 1915 gebouwd in ‘Um 1800’-stijl naar plannen van K. Muller. Van het onderkelderde pand met twee risalerende vleugels verkeert het interieur deels nog in oorspronkelijke staat.

De Marktsteen (Markt ong.) [13] is een reeds in 1642 vermelde grote kei met vooral volkskundige waarde. Na in 1860 naar de achterzijde van het stadhuis te zijn gebracht, is hij in 1985 op de oude plek herplaatst.

Begraafplaatsen. De in het begin van de 19de eeuw aangelegde Isr. begraafplaats (Lyceumstraat ong.) is in 1929 ommuurd en voorzien van een smeedijzeren toegangshek. Op de begraafplaats ligt een groot aantal 19de-eeuwse zerken. De Alg. begraafplaats (Hengelosestraat ong.) werd in 1910 gesticht als rooms-katholieke begraafplaats. In 1915 volgde uitbreiding met een hervormd gedeelte naar ontwerp van L.A. Springer. Het robuuste poortgebouw met twee zijvleugels in expressionistische stijl is ontworpen door K. Muller en dateert uit 1920.

Buitenplaatsen. Aan de oostrand van de stad ligt een vrijwel aaneengesloten reeks buitenplaatsen. Bij de aanleg is optimaal gebruik gemaakt van de hellingen van de Oost-Twentse Heuvelrug.

Oldenzaal, Buitenplaats De Haer

Buitenplaats De Hulst (Bentheimerstraat 89) werd in 1757 door H.J. Bos aangelegd met een geometrisch lanenstelsel rondom een verdwenen koepel. Na in de 19de eeuw als buitensociëteit te zijn gebruikt, liet J. Gelderman het zuidelijke deel van het park naar ontwerp van L.A. Springer reorganiseren in gemengde stijl. Daarna verrees in 1916 naar ontwerp van K. Muller een landhuis in ‘Um 1800’-stijl, met een overkragend schilddak, erkers, veranda's en een loggia. Het uit 1922 daterende koetshuis annex boerderij is een ontwerp van dezelfde architect. Landrebenallee (Haerstraat ong.) is een midden-18de-eeuwse plantage met haakse lanen en rechthoekige waterpartijen, aangelegd als wandelpark in opdracht van de familie Landreben. Een theekoepel was waarschijnlijk de enige bebouwing. De voorm. buitenplaats Het Kalheupink (Haerstraat ong.) is omstreeks 1865 aangelegd in opdracht van fabrikant H.P. Gelderman, met als kern een forse Italiaans-neorenaissancistische villa. Het door D. Wattez ontworpen park werd omstreeks 1895 gereorganiseerd door P.H. Wattez en L.A. Springer gaf het in 1913 een nu verdwenen rosarium. Bij de serpentinevijver staat een fraai gesneden duiventil uit omstreeks 1900. Na de sloop van de villa in 1949 kreeg het park de functie van openbaar wandelpark. Van de buitenplaats resteren een koetshuis met koetsierswoning (Haerstraat 135-137) uit 1866, een chauffeurswoning (Haerstraat 120) uit omstreeks 1890 en bij de noordelijke ingang een jachtopzienerswoning (Haerstraat 143) uit 1893. De laatste is gebouwd in opdracht van H.J.H. Gelderman naar een op de Duitse vakwerkbouw geïnspireerd ontwerp van K. Muller. Van buitenplaats De Haer

[p. 230]

(Haerstraat 125) wordt de kern gevormd door een blokvormige eclectische villa met een driezijdig gesloten middenpartij, gebouwd in 1881 naar plannen van J. Moll voor C.M. Gelderman. Het huis werd in 1927 verbouwd. De vijver voor het huis heeft de vorm van een steek (De Napoleonshoed). Het landschapspark is door P.H. Wattez gewijzigd. Het koetshuis (Haerstraat 110) dateert uit de bouwtijd van de villa.