Monumenten in Nederland. Overijssel

Oldemarkt
(gemeente IJsselham)

Wegdorp met een stedelijk karakter, ontstaan aan het Mallegat, ook wel Marksloot genoemd, die in verbinding stond met de Linde. Het dorp wordt voor het eerst in 1336 genoemd. De in 1448 opgerichte kapel werd in 1489 tot kerk verheven, waarna men vanuit Oldemarkt niet langer in Paaslo kerkte. In de 14de en 15de eeuw had het dorp een belangrijke botermarkt, die bleef bestaan tot haar verplaatsing in 1925 naar Wolvega. In 1844-'45 werd een macadamweg naar Steenwijk aangelegd. Mede voor de Oldemarkter boterhandel bouwde men in 1884 zes kilometer ten noordoosten van het dorp het station Peperga (gemeente Wolvega). Dat station werd in 1941 gesloten en in 1971 gesloopt. De groei die het gevolg was van de aanwijzing als bestuurlijk centrum van de gemeente IJsselham in 1947 leidde tot nieuwe bebouwing in het zuidwesten. Het zuidelijke deel van het Mallegat werd in 1964 gedempt, maar in 1984 ten behoeve van de recreatievaart weer uitgegraven.

De Herv. kerk (Marktplein 7) is een laat-gotische zaalkerk met driezijdig gesloten koor en aan de westzijde een geveltorentje met gesloten houten dakstoel en ingesnoerde spits. De oorspronkelijk aan St. Nicolaas gewijde kerk werd in het midden van de 15de eeuw gebouwd en aan het eind van die eeuw uitgebreid. In 1850 kreeg het gebouw aan de zuidzijde een zijbeuk, mogelijk naar plannen van D. Lijsen. Uit die tijd stamt ook de geveltoren, waarin een door Hendrik Meurs gegoten klok uit 1618 hangt. Bij een ingrijpende restauratie in 1971-'73 naar plannen van H. van der Hoek is de zuidelijke aanbouw weer geheel verdwenen. Het interieur bevat een orgel uit 1828, gemaakt door J.C. Scheuer en in 1849 uitgebreid door L. van Dam en Zn. De neoclassicistische pastorie (Marktplein 6) stamt uit omstreeks 1870.

De R.K. St.-Willibrorduskerk (Hoofdstraat 92) is een neogotische driebeukige pseudobasiliek met een lager, driezijdig gesloten koor, dat aan de noordzijde wordt geflankeerd door een driezijdig gesloten absis en aan de zuidzijde door een doopkapel. De toren van vier geledingen en ingesnoerde spits heeft aan de noordzijde een uitgebouwde traptoren. De kerk verrees in 1882-'83 naar ontwerp van A. Tepe op de plaats van een in 1828-'29 gebouwde voorganger op een stuk grond dat twee vooraanstaande parochianen, H. Muurlink en boterkoopman J.F. Tulleners, hadden geschonken. In het interieur zijn de oorspronkelijke polychromie, de beglazing en het meubilair vervaardigd door het St.-Bernulphusgilde grotendeels bewaard gebleven. Het hoogaltaar (1888) werd gemaakt door W. Mengelberg, de gebrandschilderde ramen (1889) door H.J.J. Geuer, de kruisweg (1903) door Pernalmant uit 's-Hertogenbosch. De kerk is gerestaureerd in 1955 en 1993. De Geref. kerk (Hoofdstraat 27) is een zaalkerk met vlak gedekte ingangspartij, oorspronkelijk stammend uit 1892, maar in zijn huidige vorm daterend van 1927. De grote, sober neoclassicistische pastorie (Hoofdstraat 25) dateert uit 1890.

Het voorm. raadhuis annex waag (Hoofdstraat 73) is een groot, sober neoclassicistisch pand dat in 1857 werd gebouwd met de komst van de nieuwe burgemeester Jan Koning, zoon van Klaas Koning. De ruimtelijke scheiding tussen het raadhuis op de verdieping en de waag beneden is door latere verbouwingen niet meer herkenbaar.

[p. 224]

Oldemarkt, Woonhuis Hoofdstraat 96

Scholen. Het opvallende gebouw Hoofdstraat 49-51, bestaande uit een hoogopgaand dwars middendeel, aan weerszijden geflankeerd door een lagere vleugel met lessenaarsdak, diende van 1863 tot 1912 als bewaarschool. De hoofdvorm zal uit omstreeks 1863 stammen en de lessenaarsdaken en kap van het hoge deel zullen van omstreeks 1900 dateren. De R.K. St.-Bernardusschool (Frieseweg 6) is een eenvoudige tweeklassige school uit 1921.

Woonhuizen. Het oudste bewaard gebleven huis is Hoofdstraat 96, een tweebeukig diep huis met dubbele trapgevel. Het pand, dat volgens de muurankers uit 1637 dateert, werd gebouwd voor de vermogende katholieke familie Muurlink. Het dwarse huis Hoofdstraat 93 is wellicht nog 18de-eeuws, maar kan ook na 1832 met behulp van oudere onderdelen zijn herbouwd. Dat laatste geldt zeker voor Hoofdstraat 77, een eenvoudig eenlaags pand met puntgevel geflankeerd door 18de-eeuwse klauwstukken. Het vrijstaande eenlaags pand Kon. Julianaweg 1 werd omstreeks 1872 gebouwd voor burgemeester H. Visscher. Een bouwlaag hoger is het neoclassicistische woonhuis Dalwijk (Frieseweg 1) uit omstreeks. 1880. Nabij het Mallegat staat het voor de nijverheid van Oldemarkt kenmerkende woonhuis met (boter)pakhuis Hoofdstraat 144, gebouwd in 1912. Het woongedeelte vertoont jugendstildetails.

Het veerhuis ('t Butent 8) werd gebouwd in 1821 in opdracht van de kuiper en koopman Klaas Koning, die in 1828 burgemeester van Oldemarkt werd. Het rechthoekige gepleisterde pand bestaat uit een kelder met daarboven een bouwlaag voor handel en opslag; de kelder gaat aan de achterzijde over in een souterrainwoning. Bij een verbouwing in 1859 heeft men aan de voorgevel een bordes toegevoegd.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Kon. Julianaweg 50) aangelegd in 1869 ten zuidoosten van het dorp heeft een gepleisterd kruisvormig kapelletje met dakruiter. De R.K. begraafplaats (Dal 5), aan de oostzijde van het dorp, is aangelegd in 1870. Het neogotische baarhuisje met dakruiter en een nis met kruisbeeld kwam in 1874 tot stand naar ontwerp van J. Bult.

Boerderijen. Ten zuidwesten van Oldemarkt bevindt zich de plaats van het oude dorp IJsselham, dat in de 18de eeuw als gevolg van de natte vervening ontvolkt raakte en waarvan de kerk en toren respectievelijk in 1794 en 1810 werden afgebroken. De boerderij IJsselhammerweg 4 heeft een in aanleg 18de-eeuws woongedeelte met een in 1878 vernieuwde voorgevel. Het bedrijfsgedeelte met dwarsdeel en centrale tasruimte dateert uit omstreeks 1860.

IJsselhammerweg 8 is een boerderij met zijlangsdeel uit omstreeks 1850.