Monumenten in Nederland. Overijssel

Hellendoorn

Esdorp ontstaan aan de voet van de Hellendoornse berg en voor het eerst genoemd in 1275. In het gebied vond gemengd bedrijf plaats, met akkerbouw op de esgronden tegen de flank van de Hellendoornse berg en veeteelt op de groengronden langs de Regge. Tussen 1580 en 1605 had het gebied sterk te lijden van oorlogsgeweld, in 1747 van een orkaan en in 1821 en 1836 van dorpsbranden. Bij de laatste brand ging ook de katholieke kerk uit 1812 in vlammen op. De nabijgelegen, in de 14de eeuw gestichte, havezate Den Dam bleef gespaard, maar moest in 1862 alsnog het veld ruimen. Van de ten noorden van het dorp gelegen havezate Egede, in de 19de eeuw bezit van de familie Van Marle, is een bouwhuis uit 1780 bewaard gebleven. Rond 1850 bestond Hellendoorn uit boerderijen in een losse structuur gegroepeerd rondom de Hervormde kerk. Een belangrijk onderdeel in dit gebied werd gevormd door ‘De Geuren’, een afgerond gebied bestaande uit tuinen en fruitbomen, doorsneden door smalle paadjes met aan weerszijden heggen. Het geurengebied was kerkelijk bezit en de opbrengsten waren bestemd voor onderhoud van de vicarissen. Na 1850 volgden enige uitbreidingen langs de uitvalswegen naar Ommen en Nijverdal (De Ninaberlaan). Tussen 1908 en 1935

Hellendoorn, Herv. kerk, plattegrond

was Hellendoorn het beginpunt van de Locaalspoorweg-Maatschappij Neede-Hellendoorn. Het station is in 1965 afgebroken. Mede onder invloed van de in 1929 aangelegde ‘toeristenweg’, die over de Holter- en Noetselerberg naar Nijverdal loopt, kwam de Overijsselse Heuvelrug als recreatiegebied in zwang. Het in 1936 als speeltuin opgerichte Avonturenpark Hellendoorn is hier een goed voorbeeld van. Na de oorlog volgden voornamelijk aan de west- en noordzijde van het dorp uitbreidingen en werd er een ijs- en banketfabriek gevestigd.

De Herv. Kerk (Dorpsstraat 39), oorspronkelijk gewijd aan St. Sebastianus, is een kerk bestaand uit een eenbeukig romaans schip, een laatgotisch schip met driezijdig gesloten koor en een gedrongen toren van drie geledingen en een tentdak. De kerk werd midden 12de eeuw gebouwd en had behalve een eenbeukig schip een smaller, rechtgesloten koor. Het schip, gefundeerd op veldkeien en opgetrokken in ijzeroer met daarboven tufsteen, is bewaard gebleven. Oorspronkelijk zijn de buitenmuren gepleisterd geweest. Aan de zuidzijde bevindt zich nog een in ijzeroer uitgevoerde romaanse ingang. De vensters van het schip zijn in later tijd vergroot. In 1442 verkocht men een stuk land voor de bouw van de toren. In de toren hangen een klok uit 1543 door Geert van Wou jr. en een klok uit 1547 door Willem Wegewaert. In 1485 volgde de bouw van een nieuw schip met twee rechtgesloten zijkapelen en aan de noordzijde een sacristie. Rond 1610 is de kerk in hervormde handen overgegaan en kwam er een oostelijke ingang tot stand. Een storm in 1747 vernielde het gewelf van het koor; men verving het door een houten zoldering. In 1829 werden kerk en predikantswoning hersteld. In 1926 werd de toren hersteld en in 1936 werden in het interieur enkele restanten van schilderingen van het Laatste Oordeel gevonden. In 1961-'62 vond onder leiding van J. Jans een zeer ingrijpende restauratie plaats, waarbij alle resten van schilderingen zijn verdwenen, evenals de galerij en het orgel. Ook de kap op het schip uit de eerste helft van de 14de eeuw werd toen gesloopt. Boven het koor werden de kruisribgewelven herbouwd en boven het schip het houten spitstongewelf. Tot de inventaris behoort een gedeeltelijk nog 17de-eeuwse eikenhouten avondmaalstafel en de eikenhouten kansel met geelkoperen lezenaar uit circa 1748. De gebrandschilderde ramen uit 1962 zijn van J. Schoenaker. Het orgel werd een jaar later geleverd door Leeflang uit Apeldoorn.

De R.K. St.-Sebastianuskerk (Bibenstraat 36) is een driebeukige pseudobasilicale kruiskerk in neogotische vormen met driezijdig gesloten koor en toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. De kerk werd in 1876-'77 gebouwd naar plannen van A. Tepe ter plaatse van een voorganger uit 1836. De pastorie (Bibenstraat 38) stamt uit omstreeks 1880 en werd omstreeks 1920 verbouwd.

De leerkamer van de Herv. Gemeente (Jacob Kapteynstraat 2)

[p. 172]

Hellendoorn, Boerderij Erve Hofman

is een sobere kruiskerk uit 1928. Het voorm. raadhuis 't Noaberhuus (Dorpsstraat 15) is een breed dwarshuis, gebouwd in 1857 in neoclassicistische vormen naar plannen van de bouwkundige Rietberg.

Woonhuizen. Dorpsstraat 2 is een neoclassicistische dokterswoning uit 1834, evenals het uit 1849 gebouwde huis De Voordam (Bibenstraat 20-22), gebouwd voor dokter E.C. Ninaber. Ook neoclassicistisch is het woonhuis annex boerderij Dorpsstraat 37 uit omstreeks 1850. Het dwarse woonhuis Dorpsstraat 4 uit omstreeks 1860 is het geboortehuis van de dichteres J.F. van Buren. Uit dezelfde tijd stamt het neoclassicistische woonhuis Ninaberlaan 68 met een middenrisaliet voorzien van gepleisterde pilasters. Het eenvoudige woon- en winkelpand in chaletstijl Bibenstraat 17 dateert van omstreeks 1900.

Boerderijen. In de omgeving staan nog gave boerderijen die omzoomd zijn door houtwallen. De grote boerderij onder een steil, met riet gedekt schilddak, Schuilenburgerweg 54, is in het schild boven de onderschoer aan de straatzijde op ‘1742’ gedateerd. Het behoorde tot de havezate Schuilenburg en werd in opdracht van rentmeester Willem Gozeijn van Beest gebouwd voor Johan Evergard Adolph graaf Van Rechteren. Naast de boerderij staat een dwarse schuur met onderschoer. Een kleine hallenhuisboerderij onder hoogopgaand schilddak en met middenlangsdeel is het zogeheten Knisperhuusien (Nieuwe Twentseweg 19), waarvan de wanden in vakwerk zijn uitgevoerd. Vergelijkbaar is de eveneens laat-18de-eeuwse keuterboerderij Reefhuisweg 5 met kleine onderschoer aan de bedrijfszijde en wolfdak aan de woonzijde. De Es (Ligtenbergerweg 12) is een boerderij met jachtkamer uit omstreeks 1850. In het dorp staat Erve Hofman (Reggeweg 1/Hofmanstraat 2), al genoemd in 1457 en tot 1850 vergaderplaats van de marke Hellendoorn. Het is een hallenhuisboerderij met middenlangsdeel onder hoogopgaand rietgedekt schilddak, met onderschoer en uilenborden. Aan de achterzijde is een dwarse schuur aangebouwd en ernaast staat een achtkantig houten karnhuis. De boerderij is in gebruik als oudheidkamer.

Windmolens. De Molen van Fakkert (Ommerweg 15) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1821. In afwachting van een restauratie staan kap en bovenstuk momenteel naast de romp. De Hoop (Ninaberlaan 78) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1854 en in 1869 voorzien van een nieuwe bovenas.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Hofmanstraat ong.) werd in 1830 gesticht en in 1897 gesloten. Behalve enkele zerken liggen er de grafkelders van de familie Van Marle van de havezate Egede en van de familie Van Heerdt van de havezate Eversberg. De Nieuwe Alg. begraafplaats (Ninaberlaan tussen 34 en 34A) stamt uit 1897, heeft een fraaie aanleg. Hier ligt het graf van de dichteres J.F. van Buren.

Hellendoorn, Sanatorium Krönnenzommer

De Isr. begraafplaats (Ommerweg tegenover 67) is een kleine, omsloten begraafplaats, gesticht in 1868 aan de weg naar Ommen.

De Eelerberg (Eelerbergweg 1) is een ten noordwesten van Hellendoorn aan de noordzijde van de Hellendoornse berg gebouwd neoclassicistisch landhuis dat daar in 1865 tot stand kwam in opdracht van de Amsterdamse burgemeester Mr. S.A. Veningh Meinesz. Hij was eigenaar van een ontginningsproject op en rond de Eelerberg en bezat vanaf 1883 de gronden van de voorm. havezate Schuilenburg. Deze 14de-eeuwse havezate aan de Regge, hersteld omstreeks 1675, was in het begin van de 19de eeuw gesloopt. De Eelerberg werd in 1920 verbouwd naar plannen van J.H.W. Leliman en kreeg toen een nieuw ingangsportaal. Inwendig is het pand met name interessant vanwege de vele bewaard gebleven nagelvaste onderdelen met een duidelijke gebruiksfunctie, zoals de diverse kasten, schouw, aanrecht, pomp en houtbak in de keuken, de kasten met schuifdeuren in de opslagkeuken, het doorgeefluik naar de eetkamer dat daar uitmondt in de buffetkast, de oorspronkelijke plee, de drukvatpomp op zolder en een opmerkelijke ruimte die vermoedelijk dienst deed als wasruimte met onder andere wastafels, kleedspiegels en kastjes. De studeerkamer, eetkamer en de zitkamer hebben alle hoge lambriseringen, waarin, in het geval van

[p. 173]

de eetkamer, de buffetkast is opgenomen. In de zitkamer is in de ronding van de erker een houten bank verwerkt; aan de buitenzijde is hetzelfde gebeurd.

De tuinmanswoning (Eelerbergweg 3) stamt uit 1898, de rentmeesterwoning (Eelerbergweg 2) werd omstreeks 1921 gebouwd in ‘Zwitserse chalet’-vormen.

Sanatorium Krönnenzommer (Sanatoriumlaan 10-22) ligt ten noordwesten van Hellendoorn op een van de hoogste punten van de Hellendoornse berg. Het sanatorium voor tuberculosepatiënten werd in 1902 gebouwd in opdracht van de al in 1897 opgerichte ‘Vereeniging tot Oprichting en Exploitatie van Volkssanatoria voor borstlijders in Nederland’. Het complex werd naar Zwitsers voorbeeld ontworpen door R. Kuijpers en bestaat uit een aantal in chaletstijl uitgevoerde gebouwen, waaronder een hoofdgebouw, dienstwoningen, school annex mortuarium en koshere keuken en slagerij uit de bouwtijd. Het zusterhuis werd in 1917 toegevoegd evenals een dienstwoning en in 1922 een werkplaats. Het complex is momenteel een psychogeriatrische inrichting.