Monumenten in Nederland. Overijssel

Heino

Kamphoevennederzetting, ontstaan op de overgang van de Sallandse dekzandruggen naar de rivierkleigronden van de IJsselstreek. Het dorp wordt voor het eerst genoemd in 1236. Langs de huidige Canadastraat stonden de hoeven in kleine groepjes op brinken. De in de 13de eeuw ter plaatse van de kerkbrink

[p. 168]

Heino, R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming, interieur

opgerichte kapel vormde de kern van het latere dorp. De watersnood van 1825 zorgde ook bij Heino voor overlast. Het dorp kreeg in 1881 een station aan de spoorlijn Zwolle-Almelo. Aan het eind van de 19de eeuw breidde het dorp zich uit langs de Nieuwendijk (nu Dorpsstraat), als verbinding tussen kerk en Zandsteeg (nu Zwolseweg). In 1901 ontstond een zuivelfabriek en in 1913 een meelfabriek, nu de Coöperatieve Vereniging Heino. De dorpsuitbreidingen na de Tweede Wereldoorlog zorgden voor de meer compactere vorm die het dorp nu kenmerkt.

De Herv. kerk (Marktplein ong.), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een brede zaalkerk met rechtgesloten koor en een toren van vier geledingen met tentdak. De eenvoudige en geheel vlak behandelde toren, met in de bovenste geleding spitsboogvormige galmgaten, werd in het begin van de 15de eeuw gebouwd. De toren is het enige overblijfsel van de middeleeuwse kerk, die in 1867 plaats maakte voor een zaalkerk in neoclassicistische vormen naar ontwerp van W. en F.C. Koch. Het tentdak op de toren dateert van het herstel na oorlogsschade en is uitgevoerd naar plannen van W.P.C. Knuttel. Het interieur bevat een orgel uit 1811 en een preekstoel uit 1867, maar met een vroeg-18de-eeuwse kuip. Naast de kerk staat een 19de-eeuwse stadspomp, de ‘leugenpomp’, uitgevoerd in grijze hardsteen en voorzien van het gemeentewapen.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming (Canadastraat 24) is een forse kruiskerk met op de kruising een centrale koepel en terzijde in de noordwesthoek een toren van twee geledingen met slanke spits. De kerk werd in 1923-'24 gebouwd in licht expressionistische vormen naar plannen van M. Roebbers en verving een kerk uit 1857. Boven de triomfboog bevindt zich een eikenhouten reliëfvoorstelling van Maria Hemelvaart uit het derde kwart van de 18de eeuw, afkomstig van een voormalige statie aan de Spiegelstraat te Zwolle. De pastorie (Canadastraat 26) dateert waarschijnlijk nog van 1857. De Vlaminckhorst (Vlaminckhorstweg 38) is een smal, vrijstaand huis met schilddak, gebouwd in 1695 als buitenhuis of spieker voor een bemiddelde Zwollenaar. In zijn huidige vorm dateert het uit het midden van de 18de eeuw en heeft het meer het karakter van een ‘verdwaald’ stads woonhuis dan van een buitenhuis.

Woonhuizen. Heino kent een aantal karakteristieke dorpswoonhuizen, zoals Canadastraat 2-4, een omstreeks 1875 voor notaris Spitzen gebouwd eclectisch eenlaags pand met hoger oprijzende risaliet. Iets soberder, maar met dezelfde opbouw en uit dezelfde tijd is het huis De Nekker (Canadastraat 6-8). Zwolseweg 37 was het woonhuis van de directeur van de melkfabriek, Van der Veer. Het werd in 1905 opgetrokken in sobere jugendstil-vormen. De burgemeesterswoning Heemel (Stationsweg 14) werd omstreeks 1920 gebouwd voor burgemeester Van Sonsbeeck. De notariswoning Stationsweg 1 kwam in 1926 tot stand in ‘Um 1800’-vormen. De maalderij van de Coöp. Landbouwvereniging (Canadastraat 4C) is een eenvoudig bedrijfsgebouw uit 1913. Het voorm. station Heino (Stationsweg 36) is een in 1879 ontworpen pand aan de ten westen van het dorp lopende, in 1881 geopende spoorlijn Zwolle-Almelo. Het T-vormig gebouw heeft een stationsvleugel parallel aan het spoor en dwars op het spoor een vleugel met woning.

De spoorbrug (Nieuwe Wetering ong.) over de Nieuwe Wetering, gelegen ten westen van Heino is gebouwd in 1881. Op bakstenen landhoofden rust een ijzeren brug met aan weerszijden gekoppelde en met klinknagels aan elkaar bevestigde vakwerkliggers. Het Nijenhuis ('t Nijenhuis 10, gem. Wijhe), gelegen ten zuiden van Heino, is een oorspronkelijk 15de-eeuwse omgrachte havezate. In opdracht van Evert van Wythmen werd in het midden van de 15de eeuw een eerste huis gebouwd, waarvan de zuidwestelijke vleugel nog bewaard is gebleven. De toen eveneens gebouwde noord- en westvleugel zijn later gesloopt. In 1487 verwierf Robert I van Ittersum de havezate. Zijn kleinzoon Ernst I liet in het tweede kwart van de 16de eeuw de oostvleugel bouwen. Onder Robert III van Ittersum werd deze vleugel kort na 1560 naar het zuiden verlengd. De daar aan de grachtkant nog aanwezige erker, op de oorspronkelijke zandstenen consoles, wijst daarop. In 1618 liet Robert IV de oost- en zuidgevel tot één geheel verbouwen. Daarnaast werd de noordgevel gesloopt, wat tot een U-vormige plattegrond leidde. Een volgende grondige verbouwing vond plaats in 1687 in opdracht van Robert V van Ittersum en zijn tweede vrouw Eleonora Sophia Bentinck. Deze resulteerde in een regelmatige vorm met twee vooruitspringende vleugels, waartussen een nieuwe vestibule

[p. 169]

Heino, Het Nijenhuis

met vooruitspringende ingangspartij lag, uitgevoerd in de vormen van het pilasterloos classicisme. Mogelijk zijn Jacob Roman voor het ontwerp en steenhouwer Lubbert Hagen voor de uitvoering verantwoordelijk. In 1694 werd de westvleugel aangepast aan de rest van het gebouw. In het midden van de 18de eeuw volgden veranderingen aan de kap en bracht men nieuwe schuifvensters aan. In 1851 werd de havezate gekocht door J.P.H. van Dedem, weduwe van F.W.E. von Knobelsdorff. Haar achterneef H.A. Zwier von Knobelsdorff tot de Gelder liet het huis 1894 voorzien van twee nieuwe torens in neorenaissancevormen naar plannen van J.D. Gantvoort; aan de westzijde verrees een forse, bijna vrijstaande toren met ingesnoerde spits, met op de bel-etage de nieuwe eetzaal. De veelhoekige toren aan de zuidzijde werd tot biljartkamer ingericht. Om de Hannema-De Stuers-fundatie onder te kunnen brengen werd het pand in 1958-'59 ingrijpend gerestaureerd onder leiding van W.P.C. Knuttel en E.J. Withagen. Aan de voorzijde werden daarbij op de gevel een nieuwe balustrade

Heino, Het Nijenhuis, plattegrond begane grond

en dakkapel met wijzerplaat aangebracht in neo-Lodewijk XV-stijl. In het interieur bevindt zich een trap met 17de-eeuws snijwerk en grijsgemarmerde afwerking uit 1957. De zaal heeft een vroeg-18de-eeuws plafondstuk met

[p. 170]

‘Apollo als lichtgod’, gesigneerd Dionijs van Nijmegen. Ook het schoorsteenstuk ‘Venus en Vulcanus’ is van zijn hand. Beide zijn afkomstig uit een huis in Rotterdam. In de zogeheten Blauwe Kamer bevindt zich een van elders afkomstige rococo-schouw. In één van de twee aangrenzende kabinetjes is rond 1695 een spiegelplafond aangebracht met daaromheen een schildering van ranken. De aan de salon grenzende kamer heeft een laat-17de-eeuws stucwerkplafond, waarvan het ontwerp wordt toegeschreven aan Daniël Marot; in het midden bevindt zich een schilderstuk met een verheerlijking van stadhouder Willem III. De zogeheten Engeltjeskamer is voorzien van een plafond met geschilderde engeltjes. De erkerkamer toont een later aangebracht 18de-eeuws gevelouteerd linnen behangsel.

Het westelijke bouwhuis ('t Nijenhuis 8) stamt uit 1687 en het oostelijke ('t Nijenhuis 12) uit 1694. Beide dragen ze het wapen van de familie Van Ittersum-Bentinck. In 1967 kwam het huis in bezit van de provincie. Daarbij verbouwde men het rechter (westelijke) bouwhuis in 1969 en het linker in 1976 tot museumruimte. De parkaanleg met formele compositie gaat terug tot het laatste kwart van de 17de eeuw; er liggen nutstuinen op de door de buitengracht omsloten velden achter de beide bouwhuizen. In het midden van deze nutstuinen werden in 1898 een monumentale berkenhaag en berceau geplant ter herinnering aan de inhuldiging van koningin Wilhelmina. Omstreeks 1800 heeft men een deel van het park in landschapsstijl vergraven en het Grand Canal verbreed. In 1811 was deze verandering gereed. In het park bevinden zich een volière, een duiventil en een bakhuis, alle uit de 19de eeuw, evenals het tuinhuisje aan het eind van het Grand Canal. Bij het hoofdinrijhek staat een portierswoning ('t Nijenhuis 6), die evenals de dubbele dienstwoning ('t Nijenhuis 14-16) omstreeks 1894 en mogelijk naar plannen van J.D. Gantvoort werd gebouwd.

Landhuizen. In de omgeving van Heino staat een aantal landhuizen met omringend landgoed. Den Alerdinck (Den Alerdinckweg 6) werd in 1654 erkend als havezate. Het was toen in bezit van Peter van Uterwijck. Zijn zoon,

Heino, De Colckhof, dubbele portierswoning ‘De Bagatelle’

Jan Godfried van Uterwijck, dijkgraaf van Salland, liet het huis in het begin van de 18de eeuw herbouwen. In 1797 werd het landgoed gekocht door Bernardus Johannus van Sonsbeeck, die kort daarop een park in landschapsstijl liet aanleggen, mogelijk naar plannen van J.D. Zocher jr. Kort nadat C.W. baron van Dedem uit Zwolle het geheel in 1869 had gekocht, ontstond het huidige huis. Dit forse, onderkelderde pand, in eclectische stijl, heeft een afgeplat schilddak en een dakruiter met wijzerplaten; het is mogelijk ontworpen door W. en F.C. Koch. De Colkhof (Colckhof 6) is een gepleisterd neoclassicistisch landhuis met een middenrisaliet die voorzien is van een fronton en een balkon op ionische zuilen. Het werd in 1848 gebouwd ter plekke van een lager gebouw. Al in 1859 volgde een (inwendige) verbouwing. Het omringende park stamt uit omstreeks 1810 en is mogelijk aangelegd naar plannen van J.D. Zocher sr. In de tuin staan een halfronde theekoepel met rieten dak en schijnzuilen, en een ornamenteel eendenhok met rieten dak en een front met echte en valse raampjes; beide dateren uit de tweede helft van de 19de eeuw. De dubbele portierswoning ‘De Bagatelle’ (Hubertsallee 1-3), in eclectische vormen, zal omstreeks 1859 gebouwd zijn, evenals de landarbeiderswoning Zuthemerweg 19. De Gunne (Zwolseweg 48-50) is een vroeg-19de-eeuws classicistisch landhuis met brede lijstgevel. Het gepleisterde landhuis 't Rozendael (Rozendaelseweg 3) dateert uit het derde kwart van de 19de eeuw. Op het weiland voor het huis staat een duiventil. Laag Zuthem. Dit dorp, gelegen ten noordwesten van Heino langs de Nieuwe Wetering, ontstond na de vestiging

Liederholthuis bij Heino, R.K. St.-Nicolaaskerk, interieur

van een Christelijk Afgescheiden Gemeente in 1862 en een, inmiddels weer opgeheven, halte langs de in 1881 geopende spoorlijn Zwolle-Almelo. De Geref. kerk (Vrijgemaakt) (Langeslag 38) is een eenvoudige zaalkerk uit 1862 met omlijste spitsboogvormige vensters voorzien van gietijzeren vensterharnassen. In het interieur staat een doopvont uit 1834. De kerk is recent van een moderne aanbouw voorzien. De aan de oostzijde aangebouwde pastorie (Langeslag 40) dateert uit 1878. De houten dijkstoel van Salland (5de rot) (Zuthemerweg 30) is een omstreeks 1900 gebouwde bergplaats voor materiaal en gereedschap van het Waterschap Salland.

Lierderholthuis. Dit kerkdorp ten westen van Heino ontstond in de 18de eeuw als enige plaats in de marke Heino waar de katholieke eredienst mocht worden gehouden. Ter vervanging van een schuurkerk op het spieker Het Holthuis werd hier in opdracht van pastoor Thale in 1776 een nieuwe schuurkerk gebouwd als statie van de jezuïeten. In 1861-'63 verving men die kerk door de eenbeukige neogotische R.K. St.-Nicolaaskerk (Kerkslagen 1), ontworpen door H.J. Wennekers. De drie geledingen hoge toren met ingesnoerde spits kwam in 1866 gereed. Het polychrome mozaïek boven de toreningang is ontworpen door Bloemzaad uit Haarlem en de reliëfs van de vier evange-

[p. 171]

listen zijn gemaakt door H. Bots. Aan de zuidzijde van de kerk bevindt zich een sacristie. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren: het orgel (circa 1860), de eikenhouten bidstoel (circa 1860), vier eikenhouten consoles in de sacristie (circa 1930), negen natuurstenen beelden door H. Ruts (1939) en kruiswegstaties door Dunselman (1939). Uit 1939 dateren verder nog een muurschildering en de gebrandschilderde ramen. De pastorie (Kerkslagen 6) stamt uit de bouwtijd van de kerk. Het kerkhof bevat een grote pastoorsgrafkelder en een beeld van Maria Moeder der Smarten uit 1884, gemaakt door L. Planckaart. Het parochiehuis (Kerkslagen 4) werd in 1934 gebouwd naar ontwerp van B.E. van der Linden uit Raalte.