Monumenten in Nederland. Overijssel

Haaksbergen

Esdorp, oorspronkelijk gelegen aan de (verlegde) Buurserbeek tussen de Honesch en Zienesch. Het dorp kwam tot ontwikkeling bij de in 1188 voor het eerst genoemde parochiekerk en bij het reeds in de 16de eeuw verdwenen kasteel Blankenborg. Door de toenemende huisweverij verdichtte het dorp zich in de loop van de 17de en 18de eeuw. De aanleg van de spoorlijn Winterswijk-Enschede in 1884-'85 had ten gevolge dat aan de noordwestzijde van het dorp fabrieken werden gebouwd. In de 20ste eeuw breidde het dorp zich sterk uit in

[p. 155]

Haaksbergen, R.K. St.-Pancratiuskerk, plattegrond

westelijke en noordelijke richting.

De R.K. St.-Pancratiuskerk (Markt 9) is een driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koor en een forse toren van vier geledingen met ingesnoerde, achtzijdige spits. De voornamelijk in Bentheimer zandsteen opgetrokken middeleeuwse kerk werd in 1888-'89 grotendeels vernieuwd en vergroot. Oorspronkelijk bestond de kerk uit een 12de-eeuws schip met koorabsis. Van deze oudste bouwfase bleef slechts het in ijzeroer uitgevoerde muurwerk van de zwikken van de drie westelijke traveeën van het middenschip bewaard. In een tweede fase werd aan het schip een smaller koor met absis toegevoegd. Vervolgens kreeg het koor een rechte koorsluiting. In de tweede helft van de 15de eeuw kwam uiteindelijk een driezijdige sluiting tot stand; hiervan bleef in 1888 een klein restant gespaard. In het begin van de 16de eeuw verrees het nog bestaande zuidkoor met driezijdige sluiting. Getuige het jaartal 1520 boven de huidige zuidingang is de rest van de zuidbeuk iets jonger. In het derde kwart van de 16de eeuw kwam de toren met uitgebouwde traptoren tot stand; naast de met het bovengelegen venster in een spitsboognis gevatte ingang is het jaartal ‘1565’ te zien. De derde geleding heeft blinde spitsboognissen met flamboyante traceringen.

Bij de restauratie onder leiding van A. Tepe in 1888-'89 werd de kerk vergroot, waarbij de nieuwe delen in stijl en materiaal werden aangepast aan de behouden laatgotische delen. Nieuw opgetrokken werden het hoofdkoor, de noordelijke zijbeuk en een westelijke travee van de zuidelijke zijbeuk. Door de uitbreiding werd de toren tussen de zijbeuken ingebouwd. Het interieur kreeg nieuwe, gepleisterde kruisribgewelven. Aan de noordwestzijde voegde men een met stergewelven overkluisde doopkapel toe en aan de zuidoostzijde een sacristie. In 1974-'76 is de kerk voor een tweede keer gerestaureerd.

De oudste delen van de kerkinventaris zijn het triomfkruis (eerste kwart 19de eeuw) en vier eikenhouten beelden afkomstig van een preekstoel in de Martinuskerk te Utrecht (derde kwart 19de eeuw). Verder dateert de inventaris uit het laatste decennium van de 19de eeuw en uit de 20ste eeuw. Het marmeren doopvont werd in 1888 geschonken door de weduwe Ter Pelle. Drie reliëfs met voorstellingen van de evangelisten (1891) en vier eikenhouten beelden, waaronder de H. Pancratius en een Mariabeeld (omstreeks 1891), komen uit het atelier van F.W. Mengelberg. Twee overige reliëfs zijn gemaakt door het atelier van J. Cuypers (omstreeks 1920) en zijn afkomstig van de communiebanken van de Martinuskerk te Utrecht. De muurschildering tegen de torenmuur, voorstellende de H. Pancratius die de gemeenschap onder zijn hoede neemt, is van H.G. Walstra (1941). H.J.J. Geuer maakte de gebrandschilderde ramen van onder andere de beide zijkapellen (1892) en de absis (omstreeks 1895); J. Mengelberg die naast het zangkoor (1952). Het tabernakel van hout, koper en gekleurde stenen is van de hand van J. Noyons (1976).

De pastorie (Markt 20), met aangebouwd catechisatielokaal, werd in 1887 gebouwd naar ontwerp van G. te Riele met neogotische en neorenaissance-elementen. De synagoge (Ruischenborg 1) is een eenvoudig gepleisterd zaalgebouw met zadeldak en spitsboogvensters, opgetrokken in 1828. Het gebouw is na jarenlange leegstand sinds 1980 weer als synagoge in gebruik genomen.

De Herv. kerk (Von Heydenstraat 4) is een achthoekig gebouw met een tentdak voorzien van een achtzijdige houten dakruiter met omloop en spits. De kerk werd gebouwd in 1854 in classicistischeclectische vormen naar ontwerp van G. Doorwaart Niermans ter vervanging van een afgebrande koepelkerk uit 1810. Het interieur wordt gedekt door gestucadoord hout met steekkappen. Het orgel uit 1864 werd gemaakt door H. Honhof. De vrijstaande pastorie (Markt 12) is een blokvormig, eclectisch gebouw uit 1875, eveneens naar ontwerp van G. Doorwaart Niermans.

De R.K. St.-Bonifacius en Gezellenkerk (Veldmaterstraat bij 61) is een uit 1933-'34 daterende pseudo-basilicale kruiskerk met smaller, recht gesloten koor en een rechthoekige toren met dwars geplaatst zadeldak. Het in de trant van de Delftse School uitgevoerde gebouw is ontworpen door Joh.H. Sluijmer, die zich liet inspireren door de Friese romano-gotische dorpskerken. Het geheel in schoon metselwerk uitgevoerde interieur wordt overdekt door kruisgewelven op ronde zuilen. De aangebouwde pastorie (Veldmaterstraat 61) is ook door Sluijmer ontworpen. De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Lourdes (Sonderenstraat 15) is een basilicale kerk uit 1956-'58 in de trant van de Delftse School naar ontwerp van F. van Beers. De kerk is door een gang verbonden met de gelijktijdig gebouwde pastorie.

De openbare lagere school (Blankenburgstraat 40) is een eenlaags

[p. 156]

Haaksbergen, Richtershuis met de Herv. kerk

gebouw op T-vormige plattegrond, gebouwd omstreeks 1920 in expressionistische trant.

Het raadhuis (Markt 1) werd gebouwd in 1940-'41 naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers en P. Cuypers jr. in de trant van de Delftse School. Een tweevleugelige bordestrap geeft toegang tot de bel-etage.

Woonhuizen. Het Richtershuis (Jhr. von Heijdenstraat 8) is een eenlaags dwars huis met ingangspartij in Lodewijk XIV-stijl, voorzien van het jaartal ‘1720’, opschriften en het wapen van de bouwheer, de houthandelaar Johan van der Sluys. In de zijgevel aan de zijde der Herv. kerk is een fraaie gebeeldhouwde Lodewijk XIV-deuromlijsting uit 1737 opgenomen, afkomstig van het voorm. huis ‘De Stoepe’ aan de Markt.

In opdracht van de fabrikantenfamilie Jordaan kwamen enkele monumentale huizen tot stand. F.J. Jordaan liet in 1860 het gepleisterde eclectische herenhuis Markt 7 bouwen. Villa Jordaan (Spoorstraat 32) is een vrijstaand monumentaal herenhuis met aangebouwd koetshuis in eclectische stijl. Het gebouw verrees in 1887-'88 naar ontwerp van G. Beltman voor D.B.H. Jordaan. Naar plannen van A. Beltman werd in 1888 voor F.J. Jordaan de doksterswoning Markt 8 opgetrokken, een herenhuis in eclectische trant met een sterk geaccentueerde middenpartij. Heydenstraat 7-9 is een eclectisch woonhuis met koetshuis, in 1900 gebouwd voor de familie Ten Hoopen naar ontwerp van G. Beltman. De wit gepleisterde neoclassicistische villa De Blankenborgh (Enschedesestraat 65) kwam in 1909 tot stand naar ontwerp van G. Beltman voor A. Wisselink.

Boerderij ‘Molenveldwöner’ (Molenstraat 96) is een langhuisboerderij uit de eerste helft van de 19de eeuw, met houten voorschotten en aan de achterzijde een uitgebouwde weefkamer. Windmolen ‘de Korenbloem’ (Fazantstraat 39) is een achtkantige bovenkruier, die tot 1888 een stelling had. De doorrit van de korenmolen is voorzien van een sluitsteen gedateerd 1798. Het station Haaksbergen (Stationsstraat 3) werd in 1884-'85 gebouwd

Haaksbergen, Station (1985)

voor de Geldersch-Overijsselsche Locaal Spoorwegmaatschappij aan de lijn Winterswijk-Hengelo. Het werd in 1899 en in 1915 uitgebreid en is nu in gebruik als station van de ‘Museum Buurtspoorweg’. Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (Goorsestraat 54) werd omstreeks 1700 aangelegd. Het toegangshek is gedateerd ‘1889’, maar is recent vernieuwd, evenals het lijkhuisje. De Alg. begraafplaats (Enschedesestraat) werd in 1828 aangelegd met een afzonderlijk rooms-katholiek deel. De met een hoge muur omsloten particuliere begraafplaats (Spoorstraat ong.), aangelegd in 1830, bevat onder meer de graven van de textielfabrikantenfamilie Jordaan.

Het volkspark Scholtenhagen (Scholtenhagenweg ong.), gelegen ten zuiden van het dorp, was bestemd voor de arbeiders van de firma Jordaan en de bevolking van Haaksbergen. Het werd in 1900 aangelegd in landschapsstijl rond de uit 1841 daterende en in 1862 verbouwde boerderij-herberg ‘Scholten’ (Scholtenhagenweg 36). Sinds 1968 staat in het park De Karelskamp (Scholtenhagenweg 38-40), een vanuit Almelo overgeplaatste dubbele arbeiderswoning met vakwerkwanden uit 1830. Het in 1839 verbouwde pand is typerend voor de plattelands-huisweverij rond Almelo. De Oostendorper watermolen (Korenmolenweg 22) ten zuiden van Haaksbergen is een aan weerszijden van de Buurserbeek gelegen koren- en oliewatermolen met stuwwerk en drie onderslagraderen. De molen, deels

[p. 157]

bestaande uit vakwerk en deels uit houten wanden op een zandstenen voet, werd gebouwd in 1633 in opdracht van Willem Ripperda tot Weldam. De oliemolen stortte bij hoog water in 1946 in en werd in 1947 naar plannen van J. Jans herbouwd. Het gehele complex is in 1987 gerestaureerd. De bijbehorende vakwerkschuur (bij Korenmolenweg 23), met uitkragende topgevels onder wolfdaken, is vermoedelijk 18de-eeuws.

De Bleeck (Morsinkhofweg 36) is een buitenplaats gelegen ten zuiden van het dorp. Op de fundamenten van de blekerij Jordaan aan de Buurserbeek verrees in 1917-'18 in opdracht van J.G.H. Jordaan een buitenhuis naar ontwerp van architectenbureau Beltman. Het huis heeft zadeldaken tussen trapgevels en een zware hoektoren met afgeknot tentdak. Het landschapspark is aangelegd naar plannen van P.H. Wattez. Het toegangshek met zandstenen hekpijlers (tweede helft 18de eeuw) is afkomstig van de voorm. buitenplaats Ruisschenborg in Haaksbergen. Aan de oorspronkelijke blekerij herinnert nog de voorm. blauwververij (bij Morsinkhofweg 36), een eenlaags pand in vakwerk met baksteenvulling. Het werd in 1765 gebouwd voor de voorm. blekerij van de marke Honesch. Het voorm. bleekwachtershuisje (Morsinkhofweg 34) dateert uit 1764 en werd blijkens een gevelsteen in 1876 verbouwd tot woonhuis. Op het terrein staat verder nog het lös hoes ‘De Boeskool’ (bij Morsinkhofweg 34), een 18de-eeuwse langhuisboerderij voorzien van een voorgevel met vakwerk. Lankheet (Aaftinksweg ong.), een landgoed ten zuiden van Haaksbergen, werd omstreeks 1900 gesticht door de Enschedese fabrikantenfamilie Van Heek. In 1895 liet G.J. van Heek een jachthuis (Aaftinksweg 6) bouwen. Het is een uit Noorwegen afkomstig houten prefab-gebouw in chaletstijl, voorzien van een houten aanbouw met portiek. In opdracht van G.J. van Heek jr. werd in 1920-'21 het eveneens uit Noorwegen afkomstige, houten jachthuis Lillesjoen (Assinkweg 10) opgetrokken. Op het landgoed staat verder de 18de-eeuwse langhuisboerderij Assink (Assinkweg 8) met onderschoer en wanden die deels nog in vakwerk zijn uitgevoerd. Op het erf bevindt zich een bakspieker

Haaksbergen, Boerderij De Ziepe

met houten voorschotten. Boerderijen. In de omgeving van Haaksbergen liggen diverse interessante langhuisboerderijen. De Morsinkhof (Morsinkhofweg 22), met bovenkamer, dateert uit 1717. Boerderij Dijkhuis (Eibergseweg 187) heeft een aangebouwde bovenkamer en dateert uit 1769. Op het erf staat een varkensstal uit omstreeks 1900. De Smitterij (Smitterijweg 8) dateert uit 1792 en bezit een bedrijfsgedeelte uit 1816. De Wilmer (Laarveldsweg 19), met aangebouwde bovenkamer, dateert uit omstreeks 1850. Weerninksweg 10, uit 1886, heeft op het erf een houten schuur met voor- en achterzijde een onderschoer en twee bakstenen ‘spiekers’. Aaftinkweg 17 dateert uit de 19de eeuw en bezit een bovenkamer en rechts twee aangebouwde schuren met wolfdaken. Watermolenweg 4 is een eenvoudig boerderijtje met houten voorschotten en een aangebouwde schuur. Boerderij De Ziepe (Enschedesestraat 188-190) is in 1915 in opdracht van textielfabrikant H. van

Sint-Isidorushoeve bij Haaksbergen, Boerderij Brummelhoes, plattegrond

Heek gebouwd in de trant van een Oost-Westfaalse vakwerkboerderij. De topgevels kragen driemaal op consoles uit; het vakwerk en de draagconstructie zijn niet in hout maar in beton uitgevoerd. De horizontale liggers dragen inscripties. De monumentale ontginningsboerderij Het Stepelerveld (Stepelerveldweg 50) kwam in 1928 tot stand naar ontwerp van E.A. van der Lijke en J. Mink in opdracht van fabrikantenzoon E.H.K.J. van Heek. Bij de boerderij staan dienstwoningen en schuren. Het toegangshek aan de Kolenbranderweg dateert uit omstreeks 1880. Grenspalen. De Grevenpaal is een 18de-eeuwse grenspaal tussen de voormalige marken Holthuizen en Usselo. De eveneens 18de-eeuwse grenspaal aan de Binnenveldweg (bij nr. 38) vormde de scheiding tussen de voorm. marken Holthuizen en Honesch. Een andere markepaal staat aan de Oldenkotsedijk (bij nr. 51) en draagt het opschrift ‘Holthuizen en Honesch’. Sint-Isidorushoeve. Dorp ten noordwesten van Haaksbergen. De R.K. St.-Isidoruskerk (Goorsestraat 128) is een kruiskerk met ongelede toren voorzien van een ingesnoerde spits, gebouwd in 1926-'27 naar ontwerp van Joh.H. Sluijmer. De kerk is uitgevoerd in een overgangsvorm van late neogotiek en expressionisme. De ten noordwesten van het dorp gelegen 18de-eeuwse langhuisboerderij Brummelhoes (Brummelhuizerbrink 31) is voorzien van houten

[p. 158]

voorschotten. Het bedrijfsgedeelte met onderschoer kreeg in 1820 zijn huidige vorm. Linksvoor bevindt zich een uitgebouwde, omstreeks 1950 verbouwde, bovenkamer. De boerderij bezit nog de oorspronkelijke indeling zonder scheiding tussen woon- en bedrijfsgedeelte en is daarmee het laatste bewoonde lös hoes. Het woongedeelte is geheel bekleed met wandtegels en heeft nog een open vuur met wendezoele (ijzeren draaiboom).