Monumenten in Nederland. Overijssel

Gramsbergen

Kleine stedelijke nederzetting ontstaan op de hogere gronden nabij de Vecht, waar in de 13de eeuw op de plaats van de boerderij Oldenhof (ten zuidwesten van de huidige kern) de hof ‘Bergene’ ontstond. Het gebied is het best bekend van het nabijgelegen gehucht Ane, ten westen van Gramsbergen, waar op 28 juli 1227 de slag bij Ane woedde. Hier werden de ridders van bisschop Otto II van Lippe door het landvolk van Drenthe onder aanvoering van Rudolf II, burggraaf van Coevorden, vernietigend verslagen. In 1309 volgde waarschijnlijk sloop van het Oldenhof, waarna in 1339 ten noorden van de huidige kerk een nieuw kasteel verrees. In 1385 werd het omgracht en in steen herbouwd. In 1442 was er sprake van het ‘stedeke Gramsbergen’; een schoolvoorbeeld van een buiten de kasteelpoort willekeurig gegroeide nederzetting zonder eigen verdedigingswerken. Na brand in 1517, bezetting door de Geldersen en Drenten in 1521 en opnieuw brand in 1530 kwam het in 1594 in Staatse handen. In 1608-'14 volgde in opdracht van Anna van Wachtendonk de herbouw van de havezate, die vervolgens weer sterk te lijden had van belegering door Munsterse troepen in 1673 en vernielingen het jaar daarop. In 1727 kwam de havezate in handen van Reinhard Burchard Rutger van Rechteren. In 1822 werd het huis voor afbraak verkocht en na de sloop van het koetshuis in 1942 volgde na de oorlog bebouwing van het gehele terrein. Gramsbergen, dat in 1777 opnieuw door brand werd geteisterd, profiteerde niet van de in 1854 tot de Vecht bij Ane doorgetrokken Dedemsvaart en bleef een kleine nederzetting. De haven aan het in 1859 gegraven Overijssels Kanaal, gevolgd door de aansluiting in 1903 op de spoorlijn Zwolle-Emmen, leidde tot enige ontwikkeling en bebouwing aan de Stationsstraat. De belangrijkste nijverheid was de klompenmakerij. Na de oorlog volgde een uitbreiding op het terrein van de oude havezate en aan de zuidzijde van de kern. De oude kern zelf, waarin zich

Gramsbergen, Herv. kerk

vanouds veel boerderijen bevonden, is redelijk intact gebleven.

De Herv. kerk (Kerkstraat 3-5) is een neorenaissancistische zaalkerk; de grotendeels 18de-eeuwse toren van twee geledingen heeft een ingesnoerde naaldspits. De middeleeuwse kerk werd in 1674 door Munsterse troepen verwoest, waarbij vermoedelijk slechts een deel van de 15de-eeuwse toren bewaard is gebleven. Getuige het jaartal 1776 boven de toreningang, werd de toren toen in zijn huidige vorm gebouwd. De nieuwe spits werd kort na de stadsbrand van 1777 hersteld. In 1878 werd, op de toren na, de gehele kerk vervangen door een nieuwe zaalkerk met rechtgesloten koor en schilddak in neorenaissancistische vormen, naar ontwerp van W. en F.C. Koch. De vormen van de rondboogvensters, gedeeltelijk met baksteentraceringen, verwijzen naar midden-17de-eeuwse voorbeelden. In de kerk ligt de sterk afgesleten grafzerk van Statius van Aeswijn, heer van Gramsbergen, (†1607) en zijn vrouw Anna van Wachtendonk. De hekpijlers (Boomhofstraat ong.) zijn het enige restant van de voormalige havezate Gramsbergen. De twee gemetselde hekpijlers met zandstenen afdekking werden in 1756 gebouwd voor de toenmalige eigenaar van het huis, Reinhard Burchard Rutger van Rechteren. De ingang is in 1977 hersteld.

Het raadhuis (De Esch 1) is een gebouw met lage begane grond en hoge

[p. 154]

Gramsbergen, Kruisstraat

verdieping in sobere en verzorgde vormen. Het kwam in 1924 tot stand naar plannen van J.D. Meppelink, Coevorden. Tot dan toe kon men volstaan met enkele kamers in de ertegenover gelegen burgemeesterswoning uit 1868, die in 1962 werd afgebroken. Het raadhuis is in 1959 verbouwd, waarbij de lange achterbouw tot stand kwam.

Woonhuizen. Aan de Kerkstraat, Oudestraat, maar vooral Kruisstraat staat nog een aantal gave, doorgaans diepe, dorpswoningen, onderling gescheiden door een gang of een ozendrop. De huizen hebben een zadeldak met puntgevel, al dan niet gedeeltelijk met hout beschoten, of een zadeldak met wolfeind. Door hun traditionele bouw vertonen ze weinig stijlelementen. Van het woonhuis Oudestraat 10 zou de kern ouder dan 1850 kunnen zijn. Interessante voorbeelden uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn Kerkstraat 2 uit omstreeks 1860, Kruisstraat 12, Kruisstraat 14, Kruisstraat 17 uit omstreeks 1860. Boerderijen. Zowel aan de rand van het dorp als in de directe omgeving liggen nog enkele vermeldenswaardige boerderijen. Op de Hoge Esch tussen dorp en Vecht liggen de eind 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met middenlangsdeel Oldenhof 1 en Oldenhof 4. Aan de Loozer Esch staan Bouwlust (Hardenbergerweg 5-7) uit 1851 en herbouwd in 1902 en Hardenbergerweg 23 een forse boerderij, herbouwd in 1859, met zowel een aangebouwde parallelle schuur als een haakse losstaande schuur. De boerderij Hardenbergerweg 3 heeft een villa-achtig woongedeelte met expressionistische elementen uit 1933.

De brugwachterswoning (Oostermaat 66), nabij de moderne ophaalbrug over het Overijssels Kanaal, is een langwerpig dwars eenlaags pand onder een pannen-schilddak uit omstreeks 1880.

Het pakhuis Boomhofstraat ong. is een eenvoudig pand van drie lagen met tuitgevel, gebouwd omstreeks 1890. Oorspronkelijk hoorde het bij het huis Kruisstraat 11.

Het voorm. station (Oostermaat 63-65) is een rijzig gebouw met boven een woning en beneden dienstvertrekken en

Gramsbergen, Brugwachterswoning

een lagere aanbouw. Het station is een iets simpeler uitvoering van dat in Dalfsen. Het werd in 1903 ontworpen door Ed. Cuypers voor de spoorlijn Zwolle-Emmen van de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij. Aan de spoorzijde hangt een sectiel-tegeltableau met de stationsnaam, vervaardigd door J. Thooft en Labouchère uit Delft.

De Alg. begraafplaats (Anerdijk 15) werd aan het eind van de 19de eeuw gesticht en heeft nog een baarhuisje uit die tijd. Op het terrein liggen enkele graven met kranstrommels.

Windmolen ‘De Anermolen’ (Anerveenseweg 26), gelegen ten westen van Gramsbergen nabij de buurtschap Ane, is een achtkante, met riet gedekte beltkorenmolen op houten onderstuk, gebouwd in 1864 en met een bovenas uit 1866. De molen is gerestaureerd in 1983. De stuw bij De Haandrik (De Haandrik bij 3), gelegen ten noordoosten van Gramsbergen, is een van de vijf stuwen die tussen 1907 en 1916 in de Vecht werden gebouwd om deze beter te kunnen beheersen. Het doel was om de zomerse overstromingen tegen te gaan en de winterse overstromingen op gereguleerde wijze toe te staan. In dit systeem, waardoor de Vecht tussen Ommen en De Haandrik niet meer bevaarbaar was, werd ook de waterhuishouding van het nabijgelegen Overijssels Kanaal betrokken. De sluis zelf heeft bakstenen landhoofden en een tussenpijler met een vaste bedieningsbrug. In 1920 werden de schuiven vervangen door de huidige stalen schuiven.