Monumenten in Nederland. Overijssel

Hardenberg

Kleine stad ontstaan op de hogere gronden in een bocht van de Vecht, op het punt waar twee wegen uit het oosten samen de Vecht kruisten. Na de slag van Ane werd hier in opdracht van bisschop Wilbrand van Oldenburg in 1230 een kasteel gebouwd als grensverdediging. In 1358-'62 kregen burcht en nederzetting een ommuring en omgrachting. In 1362 werden aan Hardenberg stadsrechten verleend. In 1386 zou het kasteel vernieuwd zijn. In 1479 werd de stad geteisterd door een stadsbrand. In 1518 volgde de gedeeltelijke ontmanteling van de stad. Na de verovering door de Geldersen en Drenten in 1523 verdween ook de rest, evenals het kasteel, dat lag op de plaats van de huidige Höftekerk. In 1708 volgde opnieuw een stadsbrand waarbij alleen het raadhuis, de kerk en de school gespaard bleven. Tot 1850 bleef Hardenberg een kleine nederzetting bestaande uit een voorstraat en een achterstraat (de huidige Doelen), met een kleine concentratie aan de Brink aan de overzijde van de Vecht. Na 1850 volgde uitbreiding aan de Lange Steeg, nu Stationsstraat. Veel van de oude dorpsstructuur is in de loop der tijd verdwenen, niet in het minst door het in 1963 gebouwde nieuwe stadhuis aan het St.-Stephanusplein. Na de oorlog ontstond er een sterke uitbreiding. In 1957 vestigde zich in Hardenberg de fabriek voor plastic buizen, Wavin. De omstreeks 1990 gereed gekomen rondweg en de nieuwe brug over de Vecht werden genoemd naar de oprichter van deze fabriek, J.C. Keller. Ten noordoosten daarvan begon in 1975 de bouw van de wijk Baalder en in 1986 van de wijk Baalderveld-Roeterskamp.

Het esdorp Heemse, aan de westzijde van de Vecht, was de hoofdplaats van de gemeente Ambt Hardenberg, die in 1941 met Stad Hardenberg werd samengevoegd. Het dorp ontstond rond de havezate Heemse, voor het eerst genoemd aan het begin van de 15de eeuw. In 1681-'82 werd het huis verbouwd en in 1754 werd het bezit van Isaac Reindt van Raesfelt en zijn vrouw, de dichteres Clara Feyoena van Sytzama (1729-1807). Hun in 1809 vernieuwde huis werd uiteindelijk in 1868 gesloopt. In 1960 bouwde men op dezelfde plaats het bejaardencentrum ‘Clara Feyoena Heem’. Rond 1840 verrees enige bebouwing aan de Hessenweg. Na de oorlog ontstonden tussen het dorp en Hardenberg de woonwijk de Heemsermars en ten zuiden daarvan de Heemse Norden en het Hazenbos. De Herv. kerk (Scholtensedijk 24, Heemse), oorspronkelijk gewijd aan St. Lambert, is een gepleisterde, laatgotische eenbeukige zaalkerk met driezijdig gesloten koor. De forse toren telt drie geledingen en heeft een ingesnoerde naaldspits. Rond 1300 werd een eerste romaanse zaalkerk gebouwd, met rechtgesloten koor. Mogelijk is in het huidige schip nog een deel van dit opgaande muurwerk in oersteen bewaard gebleven. Vermoedelijk is aan het eind van de 14de eeuw de huidige toren tegen het bestaande schip aangebouwd. Rond 1450 kwam het huidige koor tot stand, waarbij de muren van het schip verhoogd werden en nieuwe vensters kregen. Aan het begin van de 15de eeuw werd de bestaande toren met een geleding verhoogd. In de toren hangt een klok uit 1520, gegoten door Hinricus de Tremonia (Dortmund). In 1610 ging de kerk over in protestantse handen. In 1686 zijn in het schip de gewelven verwijderd en vervangen door een nieuwe balklaag met op een der balken het opschrift ‘anno 1686’. In 1717 vernielde een storm de torenspits, waarna bij de herbouw in 1746 een uurwerk werd toegevoegd. Bliksem trof de toren in 1786. Bij de restauratie van de toren in 1938 zijn de wijzerplaten vernieuwd. In 1823 herstelde men de kerk en in 1848 breidde men haar uit aan de noordzijde. Deze uitbreiding werd in 1936 vernieuwd en van een aangrenzende consistoriekamer voorzien naar plannen van H. Boxman uit Nijverdal, die ook de verdere restauratie verzorgde. In 1975-'77 volgde een nieuwe restauratie, naar plannen van D. Wijma.

De inventaris bestaat onder andere uit een preekstoel (1681), een koperen lezenaar (tweede helft 17de eeuw), een eikenhouten doophek (1662), een smeedijzeren doopbekkenhouder (1681) en een romaans doopvont uit Bentheimer zandsteen. Er zijn enkele grafzerken uit de 15de tot en met 18de eeuw, waaronder een priesterzerk uit 1493 en de steen van Johanna Judith baronesse Blanckvoort vrouwe toe Hofstede en Blankhemert (†1739). Het orgel werd vervaardigd door K.B. Blank & Zn. (1977); het snijwerk leverde H.B.A. Schoemaker. De vorm is ontleend aan het eerste orgel uit 1807, geschonken door Clara Feyoena van Raesveld-van Sytzama, dat in 1917 is verkocht naar Pesse (Dr). Het kerkhof achter de kerk (Kerkpad bij 1) is naar verluid ontstaan op de plek waar omstreeks 780 een kapel werd gesticht. Ter plaatse bevinden zich de graven van Clara Feyoena van Raesveld-van Sytzama (1729-1807) en het familiegraf van de families Van Ittersum en Van Blanckvoort. De pastorie (Kerkpad 1) stamt uit omstreeks 1850.

De Herv. kerk (Voorstraat 36) is een neoclassicistische zaalkerk met recht gesloten koor en een slanke toren met ingesnoerde naaldspits. De kerk werd in 1847 gebouwd op de plaats van een oudere, aan St. Stephanus gewijde kerk. De aan de straatzijde gelegen gevel heeft een risaliet, bekroond door een fronton met daarin empire-achtige vormen. In de in 1865 naar plannen van W. en F.C. Koch opgehoogde toren, die toen van een rondboogfries werd voorzien, hangen twee oudere klokken; één uit 1506 gegoten door Geert van Wou en een andere uit 1538 door Geert van Wou en Jan ter Stege. De kerk bezit een preekstoel uit omstreeks 1850 en een orgel uit 1819, gebouwd door J.C. Scheuer en in 1858 voor de nieuwe kerk aangepast door C.F.A. Naber.

De (Geref.) Höftekerk (Synodaal) (Lage Doelen 3) is een neorenaissancistische achthoekige centraalbouw. De vier puntgevels zijn voorzien van ramen en het tentdak wordt bekroond door een achtkante dakruiter met ingesnoerde spits. De kerk werd in

[p. 159]

Hardenberg, Geref. Höftekerk (Synodaal)

1889-'90 gebouwd en lijkt sterk op die van Haaksbergen uit 1854. Aan de voorzijde werd ze in 1922-'23 in zakelijk expressionistische vormen uitgebreid naar plannen van T.E. Kuipers. De kerk bezit een orgel dat J.F. van Gelder en G.H. Jansen in 1826 bouwden voor de hervormde kerk te Baarn; het werd in 1889 naar Hardenberg overgebracht.

De (Geref.) Hessenwegkerk (Hessenweg ong., Heemse) is een bakstenen zaalkerk met ongelede toren uit 1951, met schilddak en gebouwd in sobere traditionalistische vormen.

Het restant stadsmuur (Hoge Doelen ong.) is een deel van de in 1358-'62 aangelegde stadsmuur die in 1518-'23 weer werd geslecht. Delen van deze in ijzeroerblokken opgebouwde stadsmuur werden in 1959 ontdekt en in 1961-'62 gerestaureerd.

Het voorm. stadhuis van Stad-Hardenberg (Voorstraat 34) is een gepleisterd pand op rechthoekige grondslag, waarvan de eerste steen in 1805 werd gelegd door secretaris A. van Riemsdijk. Het werd in 1938 vergroot waarbij de dakruiter werd vernieuwd. Boven de ingang bevindt zich een 18de-eeuwse gevelsteen met een afbeelding van St. Stephanus. Sinds 1941 doet het niet meer als stadhuis dienst; nu is er het stadsmuseum in gevestigd.

Scholen. De School met den Bijbel (Lage Doelen 6) is een diep schoolgebouw van twee beuken, gebouwd in 1867-'69 naar plannen van bouwmeester Roelof uit Vasse. De Zondagsschool annex het catechesatiegebouw (Kerkpad 3, Heemse) is een sober zaalgebouw met ingangsportiek uit omstreeks 1910. De chr. school De Kastanjehof (Lage Doelen 2), is een langgerekt schoolgebouw met uitspringende ingangspartij. Het werd omstreeks 1925 gebouwd in zakelijk expressionistische vormen.

Het postkantoor (Voorstraat 38), gebouwd in 1912 naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters, is een goed voorbeeld van een tweelaags dorpspostkantoor met directeurswoning in simpele, op de neogotiek geënte vormen. Woonhuizen. In Heemse staat het neoclassicistische Huize Nijenstede (Hessenweg 51), gebouwd in 1865 in opdracht van de vervener en burgemeester H.N. van Royen. In de nogal gehavende stadsstructuur van Hardenberg bevinden zich slechts enkele vermeldenswaardige woonhuizen. De neoclassicistische deurwaarderswoning Gramsbergerweg 4 uit omstreeks 1880, werd na 1889 als marechausseekazerne in gebruik genomen. Gramsbergerweg 16 uit 1907 is een aardig voorbeeld van een burgermanswoning in neorenaissancevormen. Ook het woonhuis met trapgevel Stationsstraat 37 uit omstreeks 1910 is in die vormen gebouwd.

Windmolens. De Oelemölle (Molenplein 4, Heemse) is een achtkante rietgedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet. Vanouds heeft de molen dienst gedaan als stadsmolen van Hardenberg. In zijn huidige

Hardenberg, Woonhuis Gramsbergerweg 16

vorm nam hij de plaats in van de uit 1533 stammende watermolen in de nabijgelegen Vecht. De datering op de bovenas 1870 komt zeer waarschijnlijk overeen met de bouw van de gehele molen. In 1968 werd hij gerestaureerd. Windlust (Radewijkerweg 19), gelegen ten oosten van Hardenberg nabij de buurtschap Radewijk, is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op een houten onderstuk en een bakstenen voet. Deze voet is later verbreed tot de grootte van de stelling. De in 1861 in opdracht van J.A. van Housselt gebouwde stellingkorenmolen, brandde in 1876 af. Met de aankoop van een oliemolen uit Oosterhesselen (Drenthe) werd hij als ‘beltmolen’ herbouwd. In 1967 kreeg hij een nieuwe kap.

Pomp. Van de oorspronkelijk zeven stadspompen zijn er, na aansluiting in 1934-'35 op het regionale waterleidingnet, twee overgebleven. De belangrijkste daarvan is de in 1864 in Bentheimer zandsteen uitgevoerde pomp in de Voorstraat.

Het pakhuis Stationsstraat 33A is een eenvoudig breed pand met mansardepuntgevel, gebouwd in 1912 voor de Coöperatieve landbouwvereniging. Het dient nu als woonhuis.

Het station (Stationsstraat 26-28) is een rijzig gebouw met boven een woning en beneden dienstvertrekken. Het werd in 1903 ontworpen door Ed. Cuypers voor de spoorlijn Zwolle-Emmen van de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij. Aan de spoorzijde heeft het een sectiel-tegeltableau met de stationsnaam, vervaardigd door J. Thooft en Labouchère uit Delft.

De Oude Alg. begraafplaats (Stationsstraat ong.) is een gesloten begraafplaats gesticht omstreeks 1830. Ze werd later enkele keren uitgebreid. Er ligt, behalve enkele 17de-eeuwse zerken, de zerk van burgemeester C.J. van Riemsdijk (1810-1881).

De Oude Isr. begraafplaats (J.C. Kellerlaan ong.), het Jodenbergje genoemd, is een ten noorden van Hardenberg aan de Vecht gelegen grafheuvel. De begraafplaats met haar bijzondere landschappelijke ligging werd in 1761 in gebruik genomen. De oudste grafstenen dateren uit 1766 en 1786. In 1910 volgde sluiting toen aan de Parkweg

[p. 160]

Hardenberg, Oude Isr. begraafplaats

(achter nr. 13) een nieuwe begraafplaats in gebruik kwam.

Venebrugge (Hoogenweg 59), ten zuidoosten van Hardenberg, is een restant van de havezate Venebrugge die in 1418 werd genoemd en waar omstreeks 1647 een kleine spieker stond. Na verbouwingen in de 18de eeuw, volgde omstreeks 1870 gedeeltelijke afbraak. De herbouw als boerderij kwam in 1883 gereed.

De voorm. Venebrugger linie (Hoogenweg 56), gelegen ten zuidoosten van Hardenberg, werd in de Franse tijd, in 1795, aangelegd wegens dreiging uit het oosten. De aanleg gaat al terug op de ‘bergvrede’ die in de 15de eeuw in opdracht van de bisschop van Utrecht werd aangelegd ter verdediging van de weg naar het graafschap Bentheim. De 18de-eeuwse-linie bestond oorspronkelijk uit

Rheeze bij Hardenberg, Boerderij Rheezerbrink 11

twee fronten met vier bastions en daarachter drie redouten, waarvan slechts één redoute is overgebleven, omgeven door een deels dichtgegroeide gracht.

De voorm. Loozensche linie (Gramsbergerweg ong.), gelegen ten noorden van Hardenberg, werd in de Franse tijd, in 1799-1800, aangelegd ter verdediging van de weg naar Coevorden. De linie bestond uit een groot bastion met gebogen flanken, waarvan restanten bewaard zijn gebleven.

Rheeze. Ten zuidwesten van Hardenberg ligt op de overgang van de hogere gronden langs de Rheezerbelten en de lagere groengronden langs de Vecht het esdorp Rheeze. Het dorp, dat voor het eerst in 1381 vermeld wordt, heeft zijn oude structuur goed bewaard. Een deel van het dorp ligt aan een geheel omkranste brink. De zonder uitzondering 19de-eeuwse, met riet gedekte hallenhuisboerderijen met middenlangsdeel zijn veelal met bedrijfsgedeelte naar de weg gekeerd. Het meest karakteristiek zijn de zwart geteerde rietgedekte schuren van gepotdekselde delen die vlak onder de dakrand een sierlijke strook geknoopt stro hebben. Voorbeelden zijn Rheezerweg 91 uit 1820, Ringweg 2 uit 1853, Rheezerbrink 2 uit 1878, herbouwd in 1883, Rheezerbrink 5 en Rheezerbrink 11. Fraaie traditionele schuren zijn Rheezerbrink 3, Rheezerweg 48, Rheezerweg 58 en Rheezerweg bij 95.