Monumenten in Nederland. Overijssel

Den Ham

Esdorp met brink ontstaan nabij de Linderbeek en voor het eerst genoemd in 1333. Het dorp ligt aan de weg van Ommen naar Wierden. Tussen 1580 en 1605 had het gebied sterk te lijden van oorlogsgeweld, vooral door de Spanjaarden die in 1605 Oldenzaal veroverden. De 15de-eeuwse havezate Mennigjeshave werd in 1834 gesloopt. In 1842 werd een groot deel van het dorp in de as gelegd. Rond 1850 bleken de verkeersverbindingen onvoldoende voor een vestigingsplaats voor industrie en werd het dorp voorbijgestreefd door het nabij gelegen Vroomshoop. Alleen werd in 1914 de zuivelfabriek ‘De Eensgezindheid’ gesticht. De kern van het dorp wordt gevormd door de driehoekige brink met de kerk, het oude raadhuis en de notabelenwoningen. Na de oorlog volgde aan de westzijde de uitbreidingswijk 't Stumpel en omstreeks 1975 aan de noordzijde de wijk Broekmaten.

De Herv. kerk (Brink 4) is een neoclassicistische zaalkerk met latere aanbouw; de laatgotische toren heeft vier geledingen en een tentdak. De oorspronkelijk aan de O.L. Vrouwe gewijde kerk wordt voor het eerst vermeld in de 14de eeuw. Tegen een mogelijk 14de-eeuws schip werd in het begin van de 15de eeuw een stoere bakstenen toren gebouwd (Grotestraat 1). Volgens het opschrift op het maniëristische cartouche boven de toreningang is de kerk in 1607 herbouwd in opdracht van de ‘marckenrichter’ jhr. Henrick van Twickelo; daarvoor werden de meestertimmerman Johan Willemsen en zijn zoon uitbetaald. Vermoedelijk is de toren toen verhoogd met een lage vierde geleding. In de toren hangen een klok uit 1414 en een andere uit 1520, die is gegoten door Hinricus de Tremonia (Dortmund). In 1930 is de toren hersteld naar plannen van H. Boxman uit Zwolle en in 1972 gerestaureerd. In 1839-'40 moesten het middeleeuwse schip en koor wijken voor een zaalkerk ontworpen door N. Plomp. De inrichting geschiedde naar plannen van B. Looman. In 1956 is de kerk verbouwd en aanmerkelijk vergroot naar ontwerp van J. Jans. De oude consistorie werd daarbij gesloopt en vervangen door een nieuwe in de vorm van een kapelvormige aanbouw aan de zuidzijde van de kerk. De kerk bezit een preekstoel met toogpanelen en inlegwerk uit 1628, zonder klankbord. De 15de-eeuwse doopvont in Baumbergersteen, die later is omgebouwd tot offerblok, werd in 1930 teruggevonden. Het orgel werd in 1841 door J.C. Scheuer

[p. 91]

gemaakt. De pastorie (Grotestraat 3) werd in 1934 gebouwd naar plannen van H. Visser uit Nijverdal.

Het raadhuis annex onderwijzerswoning (Brink 19) is een neoclassicistisch pand met een ingangsrisaliet die overgaat in een dakerker. Het is gebouwd in 1865 naar plannen van G.H. Lemmers, nadat de oude onderwijzerswoning het jaar daarvoor was afgebrand. In 1920 werd het verbouwd naar plannen van H. Kremer en Joh. Stegeman.

De voorm. gemeenteschool A.B. (Grotestraat 26) is een in rijke neorenaissance-stijl gebouwde gangschool annex onderwijzerswoning met lagere ingangspartij geflankeerd door in- en uitgezwenkte gevels. De school werd in 1881 gebouwd naar ontwerp van J. Wesstra jr. uit Den Haag en in 1988 verbouwd tot winkel en bejaardenwoningen.

Het woonhuis annex postkantoor (Brink 2) is een woonhuis met een in een dakerker overgaand ingangsrisaliet en aan de rechterzijde een aanbouw voor het postkantoor. Het werd in 1920 gebouwd in late jugendstil-vormen naar ontwerp van Weideman voor A. Lindenhovius en is nu als drukkerij in gebruik.

Woonhuizen. Het Middendorpshuis (Grotestraat 4) kwam als een van de eerste na de dorpsbrand in 1842 tot stand, in opdracht van herbergier annex blauwverver A. Middendorp. Het pand, met deuromlijsting met gecanneleerde Ionische pilasters in late empire-stijl, werd in 1975 gerestaureerd. Het dorp kent nog een belangrijk aantal typische 19de-eeuwse dorpswoningen, in de vorm van een dwars woonhuis met in het midden een licht risalerende ingangspartij overgaand in een dubbelbrede, platgedekte bakstenen dakerker. Het uit 1856 stammende neoclassicistische woonhuis Grotestraat 47, gebouwd voor notaris Jonkers en later doktershuis voor M.C. Metelerkap Cappenberg is hier een voorbeeld van. Andere voorbeelden zijn het dubbele woonhuis Dorpsstraat 4-6 uit omstreeks 1875 naar plannen van J.H. Elzink uit Almelo, Brinkstraat 10 uit 1895 naar plannen van J. Schuurman voor J. Beltman en het notariskantoor villa Vertrouwen (Grotestraat 52) uit 1900 naar plannen van Van Dorth voor J. Buddingh. In chaletstijl uitgevoerd is de dokterswoning met praktijk Dorpsstraat

Den Ham, Gemeenteschool A.B.

2, uit 1912 naar plannen van B. Vixseboxse uit Almelo voor Dr. Van Brakel.

Boerderijen. In de omgeving van Den Ham liggen enkele noemenswaardige boerderijen, waaronder de forse boerderij met schilddak Janmansweg 17 met de jaartalankers ‘1887’, maar waarvan de gebinten mogelijk teruggaan tot het midden van de 17de eeuw, en de in 1938 gebouwde ontginningsboerderij Hallerhoek 7.

De coöperatieve zuivelfabriek De Eensgezindheid (Dorpsstraat 58) is een fors bedrijfsgebouw met schoorsteen ontstaan in 1914. De huidige voorgevel, uitgevoerd in baksteen, maar in sobere functionalistische vormen, kwam in 1933 tot stand naar plannen van J.A.C. Tillema.

Begraafplaatsen. De Alg. Begraafplaats (Molenstraat ong.) werd in 1840 gesticht en telt nog enkele houten ‘grafstenen’. De nabij gelegen Isr. begraafplaats (Vroomshoopseweg ong.) werd eveneens in 1840 gesticht, langs de uitvalsweg naar het oosten en ontleent haar charme aan haar besloten ligging.