Monumenten in Nederland. Overijssel

Denekamp

Dorp, ontstaan te midden van een hoevenzwerm bij de omstreeks 1275 gestichte kerk nabij de Scholtenhof van de abdij Metelen (D.). De boerderijen en woonhuizen waren gegroepeerd rond de Brink. Sinds de 15de eeuw hebben de heren van de nabijgelegen kastelen Singraven en Borgbeuningen veel invloed gehad. De aanleg van de verharde weg Deventer - Hamburg in 1827 maakte een einde aan de geïsoleerde ligging. De bevolking vond na 1900 ook werk in de textielfabrieken van Nordhorn (D.). Denekamp was een halteplaats aan de in 1903 door de Nederlandsch-Westfaalsche Stoomtrammaatschappij aangelegde tramlijn Oldenzaal - Nordhorn.

Ondanks de ontsluiting heeft Denekamp zijn agrarisch-ambachtelijke karakter tot aan de Tweede Wereldoorlog behouden. Vanwege het toenemend verkeer is het kronkelig deel van de straatweg door het dorp na de oorlog recht getrokken. In recente tijd is het dorp naar het oosten en noorden uitgebreid.

Van de R.K. St.-Nicolaaskerk (Kerkplein 1) stamt het oostelijk gedeelte van het in zandsteen opgetrokken schip, met romano-gotische detailering en een gedichte zuidingang, uit het midden van de 13de eeuw. De westelijke travee van het schip dateert uit de eerste helft van de 15de eeuw. Het gehele schip kreeg toen kruisribgewelven rustend op oudere schalkkapitelen. Bovendien zal omstreeks die tijd de zandstenen toren van drie geledingen met ingesnoerde achtkantige spits en uitgebouwde traptoren zijn toegevoegd. Het torenportaal wordt overkluisd

[p. 92]

Denekamp, R.K. St.-Nicolaaskerk

door een kruisribgewelf. De quasiromaanse toreningang werd aangebracht in 1911-'12. In en buiten de toren bevinden zich drie klokken. De oudste werd in 1436 gegoten door een meester Willem. De brandklok dateert uit 1518 en de Salvatorklok uit 1530 werd gegoten door Wolter Westerhues. In het begin van de 19de eeuw werd het oude driezijdig gesloten koor vervangen door een zandstenen transept en een recht gesloten koor, die op hun beurt in 1911-'12 werden vervangen door een groter transept met ronde vieringkoepel en een vijfzijdig gesloten koor met twee smallere, driezijdig gesloten zijkoren. Voor die centraliserende uitbreiding maakte W. te Riele het ontwerp in een combinatie van neogotische en neoromaanse vormen. Het interieur heeft muur- en koepelschilderingen uit omstreeks 1915, die onder leiding van P.J.H. Cuypers zijn aangebracht. Tot de inventaris behoren een laat-middeleeuws zandstenen doopvont, twee 18de-eeuwse kaarsenkronen, vroeg-18de-eeuwse beelden (Drievuldigheidsaltaar) en een midden-19de-eeuwse beeldengroep met een centrale voorstelling van St. Nicolaas te paard. Uit het atelier Cuypers komen het oude hoogaltaar met een tabernakel van de firma Brom (1912), het Maria-altaar (1915) en enkele zandstenen beelden. De gebrandschilderde ramen zijn van F. Nicolas & Zn. (1912), J. Nicolas (1953) en J. Schoenaker (1977).

De aangebouwde pastorie (Kerkplein 3) is een blokvormig pand in neorenaissance-trant, gebouwd in 1913 naar plannen van W. te Riele.

De Herv. kerk (Grotestraat 9), een eenbeukig zaalkerkje met driezijdige koorsluiting, heeft een gepleisterd front met geblokte, zandstenen pilasters. Het kerkje werd gebouwd in 1810, maar is in 1840 enigszins verbouwd. De dakruiter dateert uit 1911. De kerk bezit een koperen kaarsenkroon uit de tweede helft van de 17de eeuw.

Het voorm. St.-Gerardus Majellaziekenhuis (Wilhelminastraat 12) verrees omstreeks 1900 in ‘Um 1800’-trant en wordt nu gebruikt als verpleeghuis.

Het museum Natura Docet (Oldenzaalsestraat 39) werd in 1911 gesticht door J.B. Bernink. Het gebouw op L-vormige plattegrond heeft deels een verdieping en werd na de oorlog uitgebreid.

Het voorm. raadhuis (Grotestraat 1) kwam in 1919-'20 tot stand naar plannen van K.L. Croonen in ‘Um 1800’-stijl. De voorgevel heeft een middentravee met bordes en fronton, ondersteund door composiete zuilen. Het trappenhuis bevat een gebrandschilderd raam uit 1923. Sinds 1980 heeft het gebouw een horecabestemming.

De Alexanderschool (Ootmarsumsestraat 21) is een eenlaags schoolgebouw uit omstreeks 1920 met expressionistische details.

Woonhuizen. Het forse eenlaagspand Huize Keizer (Kerkplein 2) heeft een ingezwenkte lijstgevel en een 18de-eeuwse deuromlijsting met pilasters. Omstreeks 1880 is het verbouwd tot kruidenierswinkel, waarvan het interieur nog aanwezig is. Bij het huis stichtte J.H. Keizer in 1839 een calicotweverij, die omstreeks 1880 werd veranderd in een vleeswarenfabriek (1919 gesloopt). Sloetsweg 4 is een eenlaags gepleisterd woonhuis uit het derde kwart van de 19de eeuw. Het blokvormige Heemhoes (Kerkplein 4) dateert uit 1876. Herenhuis Nordhornsestraat 35 verrees omstreeks 1910; het heeft op de rechterhoek een uitgebouwde, veelhoekige erker met verdieping.

Windmolens. De Borgelinkmolen (Lattropperstraat 25), een oorspronkelijk in 1818 door Lambert Brandehof gebouwde stellingkorenmolen, werd na een brand in 1846 herbouwd als korenen pelmolen en in 1909 voorzien van een benzinemotor. Na de onttakeling in 1927 resteert de molenromp. De St.-Nicolaasmolen (Ootmarsumsestraat 28) is een achtkante grondzeiler uit 1859, gelegen op een lage belt. In 1866 kreeg de molen een nieuwe bovenas.

Begraafplaatsen. De Herv. begraafplaats (bij Oldenzaalsestraat 12) bezit een toegang met zandstenen hekpijlers en ijzeren hek uit 1870. De Isr. begraafplaats (Lattropperstraat) werd aangelegd in de 19de eeuw. Singraven (Molendijk 37). Deze havezate, gelegen ten westen van Denekamp, is ontstaan uit het in 1415 door Johan Hondenborg in een bocht van de Dinkel gebouwde kasteel, dat van 1505 tot 1515 een nonnenklooster herbergde. Het huidige blokvormige huis werd in het midden van de 17de eeuw voor Gerhard Sloet gebouwd, waarbij delen van een 16de-eeuwse voorganger werden opgenomen. Tegen de rechterzijde staat een opmerkelijke ingangs- annex traptoren uit 1661, waarvan de zandstenen voorgevel versierd is met een ionische pilasterstelling en een rijk gedecoreerde ingangspartij. Het huis werd in 1834 naar voren uitgebreid. De familie Roessingh Udink liet het huis in 1868 naar plannen van L.H. Eberson aan de linker zijde vergroten en in 1908 aan de rechter achterzijde. De huidige voorgevel naar ontwerp van A. de Maaker kwam in opdracht van W.F.J. Laan in 1920-'23 tot stand. Het huis heeft nu een museale bestemming. In het interieur zijn tussen 1890 en 1914 betimmeringen en schouwen aangebracht naar ontwerp van de toenmalige eigenaar, J.A. Roessingh Udink. Onder de laatste bewoner, W.F.J. Laan vond in 1954-'58 een grootscheepse restauratie van het interieur plaats. Trappenhuizen, en plafonds, betimmeringen en schouwen werden in enkele vertrekken geheel vernieuwd. Het interieur heeft nu een geheel 18de-eeuws aanzien en is ingericht met meubilair uit die tijd. Alleen in de bibliotheek bevindt zich een schouw en een betimmering in 17de-eeuwse trant. Er zijn diverse wandtapijten, waaronder een 18de-eeuws, in Beauvais geweven tapijt behorend tot de Groot-Mogol-serie

[p. 93]

Denekamp, Singraven, plattegrond begane grond

Denekamp, Singraven (1981)

ontworpen door Blin de Fontenay en Vernansal. De hal is voorzien van dessus-de-portes en heeft een schoorsteenstuk uit 1761 met een allegorie op de koophandel, gesigneerd D. van der Aa. In de salon bevindt zich een bovendeurstuk, gesigneerd Pothast. Bij het huis horen diverse dienstgebouwen. Achter het huis staat een gepleisterd koetshuis annex schuur uit 1868, met een oudere kern. Aan weerszijden van de oprijlaan staan 18de-eeuwse zandstenen siervazen. Het huis wordt omgeven door een landschapspark uit 1934, aangelegd met adviezen van L.A. Springer. In de ommuurde moestuin staat een oranjerie uit 1920-'22. De tegen de moestuinmuur geplaatste fontein met allegorische beeldengroep in neo-Lodewijk XVI-stijl (omstreeks 1900) is van elders afkomstig. Bij het toegangshek aan de Ootmarsumsestraat staan twee dienstwoningen (Kasteellaan 1-2), in 1937 gebouwd naar ontwerp van A. de Maaker in ‘Um 1800’-stijl in opdracht van W.F.J. Laan, die in latere jaren één van de woningen bewoonde. In de nabijheid bevindt zich een uit 1939 daterend

[p. 94]

Denekamp, Aflaatwerk aan het Kanaal Almelo-Nordhorn (1977)

voorm. badhuis annex sauna voorzien van kegeldak bekroond met schoorsteen; nu is het in gebruik als jachthut. Andere dienstwoningen zijn Schiphorstdijk 6-8 (1921) met schuur (1932), Kasteellaan 4-6 (1933) en Ootmarsumsestraat 50-52 (omstreeks 1940). De particuliere begraafplaats van de familie Laan (Harseveldweg ong.) is een groot ommuurd en omgracht terrein met vier graven, waarvan het oudste uit 1927 dateert.

Van de watermolen van Singraven (Schiphorstdijk 2-4), een dubbele molen op de Dinkel met drie onderslagraderen, is al in 1448 sprake. De westelijke korenen oliemolen is een tweebeukig bakstenen gebouw op zandstenen basement; in zijn huidige vorm dateert het uit 1828. Het aangebouwde molenaarshuis is nu ingericht als restaurant. Het oliemolenwerk is omstreeks 1920 verwijderd. De oostelijke pelmolen werd in 1878 vervangen door een nog werkende houtzaagmolen met één zaagraam. Ook dit gebouw is opgetrokken in baksteen op zandstenen basement. In de kademuren zijn diverse stenen opgenomen die herinneren aan herstelwerkzaamheden aan de molens; de oudste dateren uit 1554.

Op het landgoed Singraven staan enkele boerderijen, die in traditionele stijl naar ontwerp van A. de Maaker zijn gemoderniseerd. Het betreft de langhuisboerderijen: ‘Hoogende’ (Singravenweg 9, gem. Losser) uit 1929, ‘Ellenweg 3’ uit 1932, ‘Auskamp’ (Ootmarsumsestraat 63) uit 1934 en ‘Sonderhuis’ (Molendijk 26) uit 1936.

Van het kanaal Almelo-Nordhorn, in 1885-'89 ten noorden langs Denekamp aangelegd, bleef een aantal waterbouwkundige werken bewaard. De Hunebrug (Kanaalweg Noordzijde, gem. Weerselo) en de Harseveldbrug (bij Schiphorstdijk 6) werden beide in 1887 gebouwd door D.A. Schretlen & Co. en bestaan uit halen met vakwerk op een geschoord hameiportaal met gemetselde landhoofden. Het voorm. aflaatwerk (Harseveldweg 6) is een stenen schuivenloods versierd met lisenen en segmentvormige bogen, staande bij de kruising met de Dinkel. De dubbele stuw (bij Kampstieweg 5) met schuiven en ijzeren windassen werd in 1904 gebouwd. De brugwachterswoning annex tolhuis (Lattropperstraat 45) dateert uit 1885.

Boerderijen. In de omgeving van Denekamp liggen enkele waardevolle boerderijen. Uit de 18de eeuw dateren Rammelbeekweg 16, een voorm. langhuisboerderijtje met vakwerkwanden, en Stroothuizerweg 16, een langhuisboerderij in vakwerk met vernieuwd voorhuis. Het in vakwerk, deels met leemwanden, uitgevoerde klopjeshuisje bij Mekkelhorsterstraat 44 is overgebracht van Erve Haafkes te Berghem. Lattropperstraat 120 is een dwarshuisboerderij uit omstreeks 1890.

Nutter. Dit buurtschap, gelegen ten noordwesten van Denekamp en ten noorden van Ootmarsum, is ontstaan in de late middeleeuwen op de oostelijke flank van de Noord-Twentse heuvelrug. Het natuurreservaat Springendal is een landgoed ontstaan uit een boerderij met een 18de-eeuwse papierwatermolen. Die molen is omstreeks 1880 omgevormd in een wasserij; het wasserijgebouw is in sterk verbouwde vorm bewaard gebleven. Langhuisboerderij ‘Springendal’ (Springendal ong.) heeft vakwerkgevels en overkragende houten voorschotten. De niendeur van deze boerderij uit de eerste helft van de 19de eeuw schuilt in een onderschoer. Van een andere voorm. papierwatermolen, aan de Uelserdijk, bestaat nog de 19de-eeuwse molenaarswoning (Uelserdijk 5-7); de aangebouwde watermolen werd omstreeks 1875 gesloopt. Op het landgoed liet de textielfabrikant Jannink in 1927 een houten villa met erkers en geknikt rieten dak bouwen (Springendal 6). Hazelbekke (Vasserweg 32) is een boerderijcomplex met zeer forse 19de-eeuwse langhuisboerderij en op het erf vakwerkschuren uit omstreeks 1850. Wittebergweg 3 is een forse tweekapsboerderij uit 1912. Op het erf staat een 19de-eeuwse vakwerkschuur.

Tilligte. Dorp ten noordwesten van Denekamp. De R.K. kerk H.H. Simon en Judas (Ootmarsumsestraat 140) is een robuuste zaalkerk met een driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met ingesnoerde spits, gebouwd in 1916 naar ontwerp van A.J. Kropholler met neoromaanse kenmerken. Het interieur heeft een open dakstoel. De Westerveldmolen (Frensdorperweg 13) is een achtkante, met riet gedekte, beltkorenmolen op bakstenen voet, gebouwd in 1864 en gerestaureerd in 1984.

Boerderij ‘Kuiper’ (Damweg 13) is een hallenhuisboerderij met houten voorschotten. In het onderschoer bevindt zich een getoogde inrijdeur met inscriptie en datering ‘1658’.

Groot- en Klein-Agelo. Deze twee esgehuchten ten westen van Denekamp en ten zuiden van Ootmarsum, zijn in de late middeleeuwen ontstaan. In Groot-Agelo heeft recent enige bebouwingsverdichting plaatsgevonden. Bij de gehuchten liggen verschillende boerderijen met oude bakspiekers en hooischuren. Bij Dennenkampsweg 2 staat een 18de-eeuwse bakspieker met vakwerkwanden en ook Nijenkampsweg 4 heeft een vakwerkbakspieker. Op het erf van de Kleinesweg 1 staat een forse eenbeukige hooischuur met twee dwarse doorritten en een driebeukige schuur met inrijdeuren in de kopgevel. Beide dateren uit de 18de eeuw. Andere eenbeukige hooischuren, typerend voor dit

Tilligte bij Denekamp, R.K. kerk H.H. Simon en Judas (1983)

[p. 95]

buurschap, zijn te vinden bij Korteweg 3 en Weerseloseweg 33. Twee driebeukige hooischuren uit de 18de eeuw staan op het erf Weerselosestraat 9 en bij Dusinkweg 14 bevindt zich een driebeukige vakwerschuur met overstek. Nijenkampsweg 4 is een forse driedaksboerderij met omlijste niendeuren uit omstreeks 1900. Op het erf staat een bakspieker uit de 18de eeuw.