Monumenten in Nederland. Overijssel

Deldeneresch
(gemeente Ambt Delden)

Kransesnederzetting, ontstaan in de middeleeuwen rond de grote Deldener Esch. De buurtschap wordt nu vrijwel geheel ingenomen door het landgoed Twickel. De buitenplaats Twickel (Twickelerlaan 1-3-5) [13] heeft als kern een omgracht, oorspronkelijk midden-14de-eeuws kasteelcomplex met voor- en hoofdburcht. Het hoofdgebouw kwam in vier fasen tot stand en omsluit drie zijden van een binnenplaats. Aan de westzijde werd het binnenplein begrensd door een verdwenen, waarschijnlijk 15de-eeuwse woonvleugel, waarvan de fundamenten in 1981 zijn opgegraven. De huidige onderkelderde oostelijke frontvleugel en de aangrenzende, vierkante paviljoentoren zijn uitgevoerd in baksteen met speklagen op een zandstenen basement. Deze representatieve woonvleugel werd vanaf 1551 gebouwd voor Goossen van Raesfelt en zijn vrouw Agnes van Twickelo. De oorspronkelijke toegang tot deze vleugel lag aan de binnenplaats, die via een doorgang (ter plaatse van de huidige hal) met de rijk gedecoreerde poort toegankelijk was. De voorgevel heeft een vroeg-renaissancistisch front met ingangspartij, geflankeerd door zandstenen

Deldeneresch, Huis Twickel

[p. 88]

Deldeneresch, Huis Twickel, plattegrond begane grond

arkels op consoles; de borstweringen van beide arkels zijn voorzien van de kwartierwapens van de familie Van Raesfelt. De waarschijnlijk aan het eind van de 17de eeuw enigszins gewijzigde ingangspartij heeft corinthische zuilen met daarop beelden van Adam en Eva uit 1850, die oudere beelden vervangen. Deze beelden vormen met de 16de-eeuwse Boom der Kennis boven de ingang het thema van de Zondeval. Daarboven zit een vroeg-renaissancistisch reliëf met een Aanbidding der Koningen en in de top een ster.

Vanaf 1641-'43 wordt het binnenplein aan de zuidzijde afgesloten door een vleugel in dezelfde stijl als de ingangsvleugel. Jacob van Wassenaer liet het 16de-eeuwse huis tussen 1692 en 1712 moderniseren. Achter de frontvleugel werd in de jaren 1692-'95 een bestaande galerij vervangen door een monumentale galerijvleugel met uitgebouwde hoekpaviljoens en een tweevleugelige eikenhouten statietrap, naar ontwerp van Jacob Roman en uitgevoerd door Jan Doerewaard en Lubbert Hagen. Het stucwerk van de trappenhal, de galerij op de beletage met de wapens en initialen van Wassenaer-Raesfelt, en de vestibule werden uitgevoerd door Johannes Sima en voltooid door Jacob Husly. De westelijke ingang heeft men pas in 1851 aangebracht. De Bentheimer zandstenen boogbrug met twee doorvaarten en wenteltrappen naar het souterrain werd omstreeks 1700 gebouwd door Lubbert Hagen. In 1847 kreeg het kasteel aan de noordzijde nog een uitbreiding in de vorm van een paviljoenachtige woonvleugel met vierkant traptorentje, naar ontwerp van R. Hesketh in een sterk Engels georiënteerd eclecticisme. Het interieur van het huis wordt nu sterk bepaald door de ingrijpende verbouwing en modernisering in Engels- en Fransgeoriënteerde neostijlen, die in de jaren 1896-1922 door W.S. Weatherley en G. Teunissen voor R.F. van Heeckeren van Wassenaer werden uitgevoerd. Zo leverde Weatherley onder andere in 1899 de monumentale schouw in de galerij met het wapen van Van Heeckeren op de boezem en bepaalde hij onder meer het aanzien van de eetkamer met de wandhoge betimmering voorzien van briefpanelen. Teunissen wijzigde onder andere het zogenaamde Wassenaerkwartier (twee kamers links van de entree) in een Hollandse régence-stijl. In de Drostenkamer werd in 1897 een uit Delft afkomstige marmeren schouw in Lodewijk XIV-stijl (1737) van J.P. van Bauerscheit de Jonge geplaatst. Na aanleg van de waterleiding in 1893 bracht men badkamers en toiletten aan, die nog de originele inrichting en afwerking bezitten. Het huis heeft nu merendeels een representatieve functie en wordt nog voor een klein deel bewoond.

Op de voorburcht staan twee symmetrische bouwhuizen op L-vormige plattegrond uit omstreeks 1730. De zandstenen poorten van de omstreeks 1660 gebouwde voorgangers zijn herplaatst in het midden van de beide pleingevels. De ene vleugel bevat de 18de-eeuwse rentmeesterswoning en de laat-19de-eeuwse stallen, de andere werd omstreeks 1975 verbouwd tot archiefbewaarplaats en woning.

De geometrische hoofdstructuur van het grote park rond het huis dateert uit het derde kwart van de 17de eeuw.

Omstreeks 1700 werd het geheel omgeven door een geometrisch lanenstelsel, waarvan de Twickelerlaan en de zichtas bewaard zijn gebleven. Het terrein achter het huis werd omstreeks 1710 door Daniel Marot in Lodewijk XIV-stijl veranderd en in het tweede kwart van de 18de eeuw in rococo-stijl. Omstreeks 1770 ontstond binnen de hoofdstructuur een landschappelijke aanleg met een wildbaan (1769), met daarin een nog bestaande ‘Schneckenberg’. De buitengracht en de vijvers werden in landschapsstijl vergraven. Omstreeks 1830 veranderde men naar ontwerp van J.D. Zocher jr. ook de rest van het park in landschapsstijl, onder meer aan de overzijde van de Twickelerlaan. De laat-18de-eeuwse oranjerie, die in 1810 naar het westen werd uitgebreid, kreeg in 1833-'35 haar neoclassicistische vorm naar ontwerp van Zocher. Van 1885 tot zijn overlijden in 1891 heeft C.E.A. Petzhold het terrein ten oosten van de Twickelerlaan veranderd en uitgebreid in laatlandschappelijke stijl met bijzondere doorzichten. Vooral het deel ten oosten van de Twickelerlaan werd veranderd in een ‘ferme ornée’. In 1886 ontstond de huidige ommuurde moestuin op de hoek

[p. 89]

Deldeneresch, Huis Twickel (1986)

van de Twickelerlaan en de Bornsestraat. Naar ontwerp van E. André en H.A.C. Poortman kwam in 1886 bij de oranjerie een tuin in sterk Frans georiënteerde neo-Lodewijk XIV-stijl tot stand. Ten slotte liet de laatste baronesse in 1928 achter de oranjerie een rotstuin aanleggen, geïnspireerd op het werk van G. Jekyll.

In de nabijheid van het kasteel - deels als ‘stoffering’ in het landschapspark opgenomen - staat een groot aantal, voornamelijk laat-19de-eeuwse bijgebouwen. Omstreeks 1880 verrees schuin tegenover het kasteel de voorm. kasteelboerderij (Twickelerlaan 6), waar men in eigen beheer een landbouwbedrijf uitoefende. De representatieve dwarshuisboerderij heeft aan de achterzijde een ver overstekend zadeldak. Op het erf staan een houten driebeukige paardenstal in chaletstijl, gebouwd door aannemer A. Peters, en een gietijzeren pomp (omstreeks 1900). De boerderij dient nu als rentmeesterij en de bijgebouwen als werkplaatsen. Ten noorden van de kasteelboerderij staat een schaapschot met bootvormige plattegrond (1881).

De omstreeks 1880 gebouwde jachtopzienerswoning ‘Casa Nova’ (Bornsevoetpad 2-4), een eenlaags gebouw in eclectische trant met rieten schilddak, is omstreeks 1900 in dezelfde trant uitgebreid. Uit 1881 dateert de boerderij annex jachthuis ‘Wanink’ (Twickelerlaan 11), gebouwd in opdracht van C.G. Van Heeckeren van

Deldeneresch, Huis Twickel, boerderij annex jachthuis Wanink (1985)

Wassenaer naar ontwerp van H.A. Evers uit Brussel. De opmerkelijke L-vormige boerderij in neorenaissance-trant, deels gedekt met riet, heeft in de binnenhoek een torentje dat als jachtverblijf dienst deed. De jachtwagens werden gestald in de dwarsdeel met inrijpoort achter in het bedrijfsgedeelte. De boswachterswoning met werkplaats en stal (Bornsestraat 2) dateert uit omstreeks 1900.

Boerderijen. Op het landgoed

[p. 90]

Twickel staat een groot aantal karakteristieke langhuisboerderijen, vaak met bovenkamer, uit de tweede helft van de 19de eeuw. De boerderijen hebben karakteristieke geteerde houten schuren. Bornsevoetpad 1-3 is een forse langhuisboerderij uit 1849. Op het erve Brincate (Bornsevoetpad 5) staat een driebeukige schuur met wolfdak, waarvan de voor- en achtergevel zijn voorzien van vakwerk met leemvulling. De uit 1859 daterende langhuisboerderij Twickelerlaan 14 heeft een bovenkamer en muren met bakstenen speklagen. Langhuisboerderij Seppenwoolde (Seppewooldsweg 3) stamt uit 1905.

De Noordmolen (Noordmolen 5) is een aan de Oelerbeek gelegen oliewaterradmolen, die sinds 1347 onafgebroken tot het landgoed Twickel behoort. Het molengebouw heeft een houten skelet met deels houten en deels bakstenen wanden op een zandstenen voet. In zijn huidige vorm dateert hij voornamelijk uit de 19de eeuw, toen ook de huidige maalstoel werd aangebracht. Bij de restauratie in 1990 heeft men de sinds 1917 onttakelde molen weer bedrijfsvaardig gemaakt. Aan de overzijde van beek lag tot 1827 een waterkorenmolen.

Azelo. Deze buurtschap ten noordoosten van Deldeneresch ontstond in de middeleeuwen met boerderijen rond kampen. Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde zich een kleine dorpskern. De langhuisboerderij Dubbelinck-Havezathe (Meijerinkveldkampsweg 10) uit 1838 staat ter plaatse van de in de 18de eeuw verdwenen havezate Dubbelink. Bij de boerderij staan een 18de-eeuwse bakspieker in vakwerk (Meijerinkveldkampweg 6), waarvan de oven niet meer aanwezig is, en het grotendeels midden-19de-eeuwse schoolmeestershuis (Meijerinkveldkampweg 8), een eenlaags pand met natuurstenen deuromlijsting. In de buurtschap liggen verder nog verschillende langhuisboerderijen van het landgoed Twickel zoals Voortman (Noordmolen 9) uit 1859, Veldmeier (Schievenweg 3) uit 1894, met schuur, en Braamhaar (Oude Veenweg 1), met bovenkamer (laatste kwart 19de eeuw).

Deldenerbroek. Dit buurtschap ten noordwesten van Deldeneresch is in de late middeleeuwen ontstaan. De havezate

Deldenerbroek bij Deldeneresch, modelboerderij Perseverance (1988)

Backenhagen (Almelosestr 14) werd gesticht in 1631. Het huidige wit gepleisterde buitenhuis in neoclassicistische trant is in 1848 gebouwd door de Deldense timmerman Van den Berg in opdracht van oud-militair A.A. Dull. In 1910 liet E. Smeenk in het midden van het front een achtkantige toren met tentdak aanbrengen. Bij het huis horen een bouwhuis uit 1732 en een koetshuis met dienstwoning (Almelosestraat 16) uit 1850. In het tussen 1825 en 1832 aangelegde landschapspark bevinden zich een rechthoekig tuinhuis (omstreeks 1850) en een ijskelder. Van de formele 18de-eeuwse aanleg zijn enkele lanen bewaard gebleven. A. Dull, broer van de bouwheer van het landhuis, liet in 1854 herenboerderij Perséverance (Almelosestraat 10-12) optrekken. Het langgerekte eenlaags gebouw met dwarsvleugels heeft een hoger opgetrokken ronde middenpartij, op de verdieping voorzien van een koepelkamer. In de omgeving liggen nog enkele interessante langhuisboerderijen, zoals Welbergsweg 5, met een woongedeelte uit 1858 en een bedrijfsgedeelte uit 1885, de kleine boerderij Welbergsweg 4 met houten voorschotten, en Hoeve De Haar (Grote Looweg 4) uit 1927. De laatste werd in opdracht van de familie Stork gebouwd als proefboerderij met een jachtkamer, naar ontwerp van J. Jans en J.B. Coenraedt.