Monumenten in Nederland. Overijssel

Delden (stad)

Kleine bastidestad, gesticht omstreeks 1320 rond een in 1118 voor het eerst vermelde parochiekerk. Een oudere nederzetting Delden moet elders hebben gelegen, mogelijk ter plaatse van de zuidelijker gelegen middeleeuwse agrarische kernen Vossenbrink en Sint-Annabrink, die nu vrijwel door moderne bebouwing zijn ingesloten. De nieuwe nederzetting kreeg in 1325 stadsrechten en werd omsloten door een cirkelvormige wal en gracht, waarvan de omtrek nog zichtbaar is in het beloop van de Noorder- en de Zuiderhagen. De primaire bebouwing was gesitueerd langs de Langestraat met ten noorden daarvan een klein marktplein. Delden werd in 1453, 1583, 1584 en 1655 door brand verwoest. Met zijn grote aantal (stads)boerderijen onderscheidde het zich in de 18de en 19de eeuw niet veel

Delden

1	Herv. kerk (zie p. 84)
2	R.K. St.-Blasiuskerk (p. 85)
3	(Geref.) Paaskerk (p. 85)
4	Posthuis (p. 85)
5	Raadhuis Stad en Ambt Delden (p. 85)
6	Postkantoor (p. 85)
7	School met den Bijbel (p. 85)
8	Het Witte Paard (p. 86)
9	Deldense wolweverij van Schräder, Schneider, Tijert & Co. (p. 86)
10	Station (p. 87)
11	Watertoren (p. 87)
12	Stadspomp (p. 87)
13	Kasteel Twickel (p. 87)

[p. 84]

van andere Twentse kerkdorpen. De aan de oostzijde van de oude kern gelegen Cramersweide werd oorspronkelijk gebruikt voor het weiden van vee. Na de aanleg van de spoorlijn Zutphen-Enschede en de bouw van het station in 1866 ontwikkelde het stadje zich als forensenplaats voor het nabijgelegen Hengelo. Ten oosten van de stadskern kwam in 1925 een klein villapark tot stand. Na de Tweede Wereldoorlog breidde Delden zich naar het zuiden uit tot aan het in 1934 aangelegde Twenthekanaal.

De Herv. Kerk. (Kerkstraat 3) [1] is een driebeukige hallenkerk met rechtgesloten noordbeuk, driezijdig gesloten midden- en zuidkoor en een zware, onvoltooide toren. Waarschijnlijk omstreeks 1150 begon men met de bouw van een romaanse kruisbasiliek, waarvan men de uitvoering evenwel omstreeks 1170 staakte. Van deze eenbeukige kerk met rechthoekige koortravee - wellicht gesloten met een halfronde absis - zijn restanten te vinden in de pijlers tussen de drie beuken. Ook de oostwand van het noordtransept bleef bewaard, waarin bij de restauratie van 1965-'68 een romaans venster met houten raam werd aangetroffen. Toen tegen het midden van de 13de eeuw het werk werd hervat, richtte men zich op de bouw van een voor die tijd moderne hallenkerk, zoals die toen ook in Westfalen verrezen. Waarschijnlijk in de tweede helft van de 14de eeuw kwamen het huidige middenkoor en de sacristie tot stand. Deze bouwdelen zijn niet in zandsteen opgetrokken, zoals bij

Delden, Herv. kerk, plattegrond

de 12de-eeuwse bouwfase, maar in baksteen, terwijl voor het onderste deel van het koor tufsteen is hergebruikt. In de buitenzijde van het koor zit een ‘hagioscoop’. De zuidbeuk en het zuidkoor kwamen blijkens een opschrift boven de zuidelijke ingang omstreeks 1464 tot stand, evenals het noordtransept. Aan het eind van de 15de eeuw verlengde men het noordtransept naar het westen en ontstond de huidige noordbeuk. Oorspronkelijk zal de kerk een romaanse toren hebben gehad. Met de bouw van de bestaande toren begon men, blijkens de ‘eerste steen’ naast de ingang, in 1516. Er werden twee geledingen voltooid, uitgevoerd in Bentheimer zandsteen en voorzien van blindnissen met laatgotische traceringen en een tentdak. In de toren hangen de zogenoemde poortklok, in 1632 gegoten door Henrick ter Horst, en drie klokken uit 1950.

Het kerkinterieur wordt overdekt door stenen kruisribgewelven, die ten dele weer zijn aangebracht bij de restauratie in 1965-'68. Het westelijke gewelfvak van de middenschip werd getuige een opschrift in 1538 als laatste aangebracht. De schildering op het gewelf van de viering is een, wellicht laat-15de-eeuwse, voorstelling van het Laatste Oordeel. Van dezelfde hand moet de muurschildering boven het romaanse venster zijn. Het is een deels beschadigde reeks van voorstellingen uit het leven van de patroonheilige St. Blasius. De schilderingen zijn gerestaureerd in 1967-'68 door Jelle Otter.

Tot de inventaris behoort een fragment van een laatgotisch zandstenen sacramentshuisje uit omstreeks 1500. De kerk

Delden, Herv. kerk, epitaaf Frederick van Twickelo (1966)

bevat twee zandstenen epitafen. De belangrijkste is het vroege renaissanceepitaaf met reliëfbeeld van Frederick van Twickelo (†1545) geflankeerd door hermen en omgeven door zestien kwartieren. Volgens overlevering is dit epitaaf afkomstig uit de kapel van Huis Hengelo. De tweede epitaaf, met maniëristische details, was voor Johan van Raesfelt tot Twickel (†1604). De laat-17de-eeuwse, eikenhouten preekstoel met zeszijdige kuip en klankbord heeft een geelkoperen lezenaar, die in 1683 werd geschonken door het echtpaar Van Wassenaer-Van Raesfelt. In de kerk staan zes laat-17de- of vroeg 18de-eeuwse herenbanken, waaronder die van Huis Twickel, met overhuivingen gedragen door getordeerde zuiltjes. Het orgel dateert uit 1846 en werd gemaakt door C.F.A. Naber uit Deventer.

Om de kerk ligt het ommuurde voorm. kerkhof, met aan de zijde van de Markt een van de vier in ons land bewaard gebleven exemplaren van een zogenoemde ‘varkens- of duivelsrooster’. Een dergelijk rooster belette loslopende varkens de toegang tot het kerkhof. De

[p. 85]

Delden, Posthuis met Herv. kerk en stadspomp (1964)

pastorie (Kerkplein 2), is een blokvormig, neoclassicistisch pand uit het midden van de 19de eeuw.

De R.K. St.-Blasiuskerk [2] (Langestraat 76) is een niet-georiënteerde neogotische pseudo-basiliek met driezijdige gesloten midden- en zijkoren, gebouwd in 1871-'73 naar ontwerp van H.J. Wennekers. Aan de zuidzijde staat een grote westtoren met aangebouwde achtzijdige traptoren. Van de toren waren in 1873 de twee onderste geledingen voltooid, de bovenste geleding en de achtkante, ingesnoerde spits zijn in 1893 aangebracht naar plannen van H.J. Wennekers en A.C. Boerma. Kerk en toren zijn sterk op Nederrijnse voorbeelden geïnspireerd. Het interieur wordt overdekt door stenen kruisribgewelven, met scheibogen die rusten op ronde zuilen met achtkante lijstkapitelen. Halverwege de westelijke zijbeuk diende een dwarse uitbouw als zangkoor; later is het als Lourdeskapel ingericht. Een achtkante sacristie verbindt de kerk met de pastorie (Langestraat 78) uit 1872, eveneens naar ontwerp van H.J. Wennekers. Dit neogotische gebouw op L-vormige plattegrond is voorzien van een achthoekige traptoren. Om de pastorie ligt een grote landschappelijke tuin.

De (Geref.) Paaskerk (Noorderhagen 54) [3] is een eenvoudige, kleine zaalkerk met open dakstoel en getoogde vensters voorzien van gietijzeren tracering. In de voorgevel zit een rond siervenster met penanten. De kerk werd in 1911 gebouwd naar ontwerp van J.B. Radstake.

Het Posthuis (Markt 1) [4], ook wel het huis ‘In de Kroon’ genoemd, is een waarschijnlijk 17de-eeuws, diep huis met houtskelet en zijgevels in vakwerk. De bakstenen klokgevel met kroon en jaartal dateert uit 1764. De naastgelegen zandstenen inrijpoort diende voor de stalling van paarden, zowel die van herberggasten als die van het postveer Amsterdam-Hamburg, dat hier in de 18de eeuw was gevestigd. Daaraan herinnert ook de gevelsteen met posthoorn.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis van Ambt Delden, ook bekend als Het Eysink (Hengelosestraat 24) is een eenlaags pand in neoclassicistische trant. De bouw hangt mogelijk samen met het in werking treden van de gemeentewet van 1851. In 1873 werd de raadhuisfunctie overgenomen door het voorm. raadhuis van Stad en Ambt-Delden, Langestraat 30 [5], gelegen op de hoek van de Markt. Dit gebouw - tevens gerechtsgebouw, politiebureau en veldwachterswoning - verrees in 1873 naar plannen van J. Moll in eclectische stijl. Het verving het voorm. stadhuis van Delden uit 1738. In 1906 kreeg het eenlaags pand een verdieping. Als raadhuis van Ambt-Delden diende het tot 1936. Sinds omstreeks 1980 is het in gebruik als zoutmuseum.

Het postkantoor (Zuiderhagen 10/Werdmuller von Elggstraat 2) [6], een dwars pand met schilddak en lage aanbouw, werd in 1910 in neorenaissancestijl gebouwd door A. Groothengel uit Borne.

De voorm. School met den Bijbel (Noorderhagen 35) [7] werd gebouwd in 1922 als eenlaags schoolgebouw met twee lokalen. Het ontwerp van J.B. Radstake heeft een expressionistische detaillering.

Woonhuizen. Veel huizen bezitten achter de later vernieuwde voorgevels een oudere kern met houtskelet en vakwerkzijwanden. De oudste huizen dateren van vlak na de stadsbrand van 1655, zoals het diepe huis Langestraat 28 (1656), het vrij brede eenlaagspand Langestraat 24-26 (1659), in 1910 voorzien van een neoclassicistische lijstgevel met monumentale ingang, en Langestraat 41 (omstreeks 1660). Aangezien veel Deldenaren tot in het begin van deze eeuw naast hun ambacht een klein landbouwbedrijf hadden waren de meeste huizen toen nog stadsboerderijen of akkerburgerhuizen. Uit het tweede kwart van de 19de eeuw dateert De Halve Maan (Langestraat 29), een langgerekt pand waarvan de zolderverdieping is voorzien van een lijstgevel; in het midden heeft het een gesneden winkelpui en rechts een inrijpoort. Langestraat 27 is een tweebeukig eenlaagshuis met trapgevels in neorenaissance-stijl, aan het eind van de 19de eeuw gebouwd voor de fabrikanten-familie Schneider ter vervanging van een ouder pand. Het achterste deel is een onderkelderde eenlaags dienstvleugel. Laat-19de-eeuws is ook de bij het landgoed Twickel behorende dubbele dienstwoning Marktstraat 20-22 met wolfdak. Noordwal 40 is een deels onderkelderd, dwars eenlaags pand met wolfdak, aan de linkerzijde voorzien van schuurdeuren, uit het eind van de 19de eeuw. Andere 19de-eeuwse woonhuizen zijn Kerkstraat 3, Markt 2, Markt 3 (eerste helft 19de eeuw), Markt 5, Spoorstraat 5 (eerste helft 19de eeuw) en Langestraat 77.

Landhuizen en villa's. Een landhuis in Lodewijk XIV-stijl is het uit 1726 daterende Huis met de Twee Vijvers (Hengelosestraat 2). Het brede pand kreeg in 1867 een lage verdieping en een rechthoekige toren van twee geledingen met steil schilddak. Achter het

[p. 86]

Delden, Villa De Kroonhof (1983)

huis ligt een grote landschappelijke tuin. In de tuin aan de overkant van de straat ligt de oorspronkelijk in tweeën gedeelde vijver waaraan het huis zijn naam dankt. Omstreeks 1800 was in het pand een logement gevestigd en van 1838 tot 1994 diende het als rentmeesterswoning en - kantoor van het landgoed Twickel.

Huize Diemer (Hengelosestraat 5) is een breed buitenhuis met lijstgevel en fronton, gebouwd in de eerste helft van de 19de eeuw. De Bagatelle (Van Nispenweg 2) is een vierkante, wit gepleisterde villa met schilddak, gebouwd omstreeks 1870 als dienstwoning voor de stationschef van Delden. In opdracht van de familie Schweigman verrees omstreeks 1890 het eclectische herenhuis Langestraat 1, voorzien van erkers en serres. Het heeft van 1936 tot 1976 gediend als raadhuis van Ambt Delden. Huize Maria (Zuiderhagen 12/14) is een villa met geveltop in chaletstijl, versierd met pseudo-vakwerk en speklagen. Het werd omstreeks 1899 gebouwd in opdracht van de textielfabrikant F. Schneider. De vrijstaande villa De Zuiderhaghe (Zuiderhagen 8) verrees in 1917 naar ontwerp van de architecten Jansen en Schrakamp voor F.C.W. Schneider. De villa op samengestelde plattegrond vertoont elementen uit chaletstijl en jugendstil. Het interieur is grotendeels nog oorspronkelijk. De Kroonhof (Dr. Gewinstraat 6) is een geprefabriceerd houten landhuis in chaletstijl, gebouwd in 1923 voor de familie Moltzer en vervaardigd door de Silezische firma Christoph & Unmack. Het heeft nog een gaaf interieur. Het in cottagestijl opgetrokken kleine landhuis Cramershof (Cramerswegje 2) dateert uit omstreeks 1900. De verdieping is in 1932 verbouwd naar plannen van H.A. van Pothoven. Een landhuis met garage in Engelse landhuisstijl is Zuiderhagen 15. Het werd oorspronkelijk gebouwd als dubbel woonhuis door de Deldense architect F.A. van Hal en is omstreeks 1935 voltooid. De villa Dr. Gewinstraat 7 verrees in 1936 in de trant van het functionalisme, naar ontwerp van F.A. van Hal voor fabrikant F. Schneider.

Hotels/herbergen. Aangezien Delden in de 17de en 18de eeuw een pleisterplaats was aan een belangrijke route van Holland naar Duitsland waren er verschillende logementen en herbergen. In de 19de eeuw waren de logementen in trek bij stedelingen, die hier een deel van de zomermaanden doorbrachten. Hotel-restaurant Carelshaven (Hengelosestraat 30), een blokvormig gepleisterd gebouw met omgaand schilddak, werd omstreeks 1774 gebouwd als schippersherberg aan het einde van de Twickelervaart. Het is genoemd naar Carel George van Wassenaer-Obdam, die deze vaart liet graven. In de tweede helft van de 19de eeuw was het een favoriete verblijfplaats voor schilders van de Haagse School, die in de buurt schilderden. Het Witte Paard (Hengelosestraat 8) [8] is een wit geschilderd blokvormig pand met schilddak, omstreeks 1835 gebouwd door metselaarsbaas F.C. Bosch en sinds 1836 in eigendom van de heer van Twickel. Vanaf 1850 dient het als herberg en vanaf 1892 als logement met de naam ‘De drost van Twenthe’. Het aangebouwde koetshuis heeft op de deuren een voorstelling van de postiljon van Longemae, uit de gelijknamige opera. De naastgelegen eenlaags dependance (Hengelosestraat 4-6) dateert uit 1849 en zal oorspronkelijk bij de herberg hebben gehoord.

Winkels. Het eenlaags hoekpand Langestraat 29 dateert uit het derde kwart van de 19de eeuw. Achter de lijstgevel met houten pui gaat een winkelinterieur uit de bouwtijd schuil. Het winkelpand Marktstraat 2 bezit een gepleisterde lijstgevel uit omstreeks 1890. Het als bakkerij gebouwde diepe pand Langestraat 8 heeft een ingezwenkte lijstgevel met een bijzondere winkelpui (1918).

Boerderijen. Van de vele stadsboerderijen in de kern van Delden zijn er twee bewaard gebleven. De meeste kregen in de 19de eeuw een nieuw voorgedeelte, waarbij de stal naar het achterste deel van het kavel werd verplaatst. Meijlingstraat 3 is een waarschijnlijk 18de-eeuws diep pand met houten inrijpoort. Het gebouw heeft een houtskelet en vakwerkwanden met baksteenvulling op een zandstenen plint. Van het langgerekte, eenlaags hoekpand Langestraat 60 heeft het achterste deel met staldeur nog een houtskelet. Het waarschijnlijk 17de-eeuwse woongedeelte is in het tweede kwart van de 19de eeuw in steen herbouwd en kreeg een voorgevel in neoclassicistische trant.

Aan de rand van het stadje of geheel door nieuwbouw ingesloten staan diverse oude langhuisboerderijen. Boerderij Vossenbrink 1-3 heeft in de balk boven de niendeur een inscriptie en het jaartal ‘1754’. Op het erf staat een houten schuur met gedeeltelijk gemetselde plint. Oude Benteloseweg 32 is een 19de-eeuwse langhuisboerderij onder een hoog zadeldak, behorend tot het landgoed Twickel. Op het erf staat een voor het landgoed typerende, zwart geteerde driebeukige schuur. Andere voorbeelden zijn Steinwegstraat 38 (omstreeks 1800), met een voorgevel voorzien van houten voorschot, Brinkweg 3 (1846), boerderij Wijnhuis (Brinkweg 15) uit 1872 en Brinkweg 1 (1915). Interessante dwarshuisboerderijen aan de rand van Delden zijn Bruggeman (Hengelosestraat 22) uit 1880 en Braamrot (Twickelerlaan 4) uit omstreeks 1900.

Industriegebouwen. De voorm. Deldense wolweverij en wolappreteerderij van Schräder, Schneider Tijert & Co. (Kortestraat 5) [9] is een deels gesloopt complex tussen Kortestraat, Zuiderhagen en Zuidwal. Aan de zijde van de Zuidwal staat twee- en drielaags bebouwing met flauw hellende zadeldaken en gietijzeren rondboogvensters uit 1866. Verder zijn de eenlaags weverij met sheddaken (1910), het fabriekskantoor en de schoorsteen bewaard gebleven. Het complex is nu grotendeels in gebruik als winkelcentrum.

Aan het eind van de 19de eeuw verrees aan de Oelerbeek een pel- en houtzaagmolen (Zaagmolenweg 1), behorend tot het landgoed Twickel, ter vervanging

[p. 87]

Delden, Watertoren (1988)

van een in 1774 gebouwde windhoutzaagmolen. Van de constructie daarvan is mogelijk een deel in de huidige molen opgenomen. Het houten gebouw met twee lage zijvleugels heeft inwendig een verticale houtzaagmachine met verticaal raam en houten slede. Bij de molen ligt de oorspronkelijke vijver voor het wateren van hout. Verder zijn er nog eenlaags dienstwoningen (Zaagmolenweg 3-6) en een vroeg-20ste-eeuws trafoloodsje. De maalderij Noorderhagen 58, een diep pand met hijsblok en hijsluiken, werd in 1906 in opdracht van de firma Hobbelink gebouwd.

Het station (Stationsweg 3-5) [10] werd in 1866 in opdracht van de Staatsspoorwegen gebouwd aan de spoorlijn Zutphen-Enschede als ‘type IV voor de eerste staatsaanleg’. Het bakstenen gebouw heeft een tweelaags middendeel met lagere zijvleugels. De gevels hebben decoratieve elementen in gele baksteen.

De watertoren (bij Watertorenstraat 5) [11] verrees in 1893-'94 naar plannen van H.P.N. Halbertsma in opdracht van R.F. baron Van Heeckeren van Wassenaer ten behoeve van het landgoed Twickel en de stad Delden. De op een verhoging gelegen hoge bakstenen watertoren in neorenaissance-stijl heeft een ronde smalle schacht met neoclassicistische zandstenen entreepartij. De achtkantige, overkragende bovenbouw met waterreservoir is voorzien van boogfriezen en kantelen. De dubbele dienstwoningen (Watertorenstraat 1-3 en 2-4) zijn in 1925 gebouwd naar ontwerp van H.A. Pothoven.

De stadspomp (Markt ong.) [12], uitgevoerd met zinken sokkel, twee bekkens en een dubbelarmige sierlantaarn, dateert uit 1894. De pomp werd geschonken door het stadsbestuur en de burgerij van Delden als hulde voor de aanleg van de waterleiding door R.F. baron Van Heeckeren van Wassenaer.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Langestraat 200) dateert uit 1829 en bestaat uit een landschappelijke aanleg rond een slingerende vijver. Het toegangshek, gemaakt door de L.J. Enthoven & Co., draagt gietijzeren doodssymbolen. De grafkelder van de familie Van Heeckeren tot Twickel (1879) is uitgevoerd in neoclassicistische trant met Palladiaanse motieven. Verder bevat de begraafplaats nog verschillende interessante grafmonumenten, waaronder die van de familie Gewin, met een smeedijzeren hekwerk. De Isr. begraafplaats (Vlierweg 2), aangelegd in de 19de eeuw, heeft een eenvoudig lijkhuisje en een smeedijzeren toegangshek uit omstreeks 1900.

De landweer (Oelerweg ong.), gelegen ten zuiden van Delden, is het restant van een laat-middeleeuwse verdedigingslinie, bestaande uit een brede aarden wal tussen twee sloten.