Monumenten in Nederland. Overijssel

Dedemsvaart
(gemeente Avereest)

Hoogveenkolonie met achtervaart, ontstaan in 1811, toen het Avereestse hoogveengebied doorsneden werd door een kanaal naar Hasselt. Het werd gesticht door mr. W.J. Baron van Dedem, tevens naamgever van de kolonie. Het dorp ontwikkelde zich langs twee vaarten, de noordelijk gelegen Langewijk en de Hoofdvaart, die bij Rollepaal (Sluis 6) samenkomen en als Rheezereind verder gaan. Eerst groef men de Langewijk en pas in 1817 de Hoofdvaart of Dedemsvaart. In 1837 werd het gebied toegevoegd aan de gemeente Avereest. Door de beschikbaarheid van turf werden langs de Kalkwijk (nu Zuidwolderstraat) vanaf 1820 kalkovens gebouwd, waarin de uit de Waddenzee afkomstige schelpen gebrand werden tot kalk, bestemd voor Noord-Hollandse bouwplaatsen. De in 1890 opgerichte scheepswerf H.H. Mittendorf werd omdat de Langewijk gedempt werd, in 1966 naar Kampen verplaatst. De grond aan de oostzijde van het dorp bleek uitstekend geschikt voor tuinbouw. In 1869 stichtte de vervener H. Scholten in Rheezerend een bloemen- en plantenkwekerij, die uitgroeide tot de snijgroenkwekerij ‘Tottenham’. In 1888 volgde de kwekerij Moerheim van B. Ruys waarnaast zich nu de tuinen van Mien Ruys bevinden. Vanaf het begin van de 20ste eeuw volgde een eerste opvulling tussen de beide lintbebouwingen in de vorm van de Julianastraat en Van Haeringenstraat. Door verdere uitbreidingen is een rechthoekige structuur ontstaan met aan de oostzijde het industriegebied De Rollepaal met de kunststofverwerkende industrie Wavin en het grondboorbedrijf Haitjema.

De Herv. kerk (Hoofdvaart 5) is een forse neoclassicistische kruiskerk met houten klokkentorentje van twee geledingen en een kleine spits op de kruising. De kerk werd in 1833-'34 gebouwd in opdracht van mr. W.J. Baron van Dedem, op een terrein geschonken door J. Mulder en de familie De Vos van Steenwijk. De plannen waren afkomstig van de Zutphense architect D. Lijsen met E. Nuis als opzichter. In de kruisarm aan de zijde van het kanaal staat de neoclassicistische pastorie; deze heeft hoeklisenen en een middenrisaliet met fronton. Het uurwerk in de vieringstoren stamt uit 1852. Inwendig heeft de kerk een houten zoldering met vlakken en gietijzeren rozetten. Het neobarokke orgel, geschonken door B. Berends en L.A. Kreuzen, werd in 1868-'70 gebouwd door J. van Loo. De verdere inrichting is in 1858-'59 gemoderniseerd.

De R.K. St.-Vituskerk (Langewijk 170A) is een driebeukige neogotische

Dedemsvaart, Herv. kerk (1972)

[p. 82]

Dedemsvaart, Kalkovencomplex

hallenkerk met hoog opgetrokken viering en een toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. De kerk werd in 1874-'75 gebouwd naar plannen van A. Tepe, op de plek van een voorganger uit 1833 die plaats bood aan de voornamelijk uit Duitsland afkomstige katholieke veenarbeiders. In 1929-'30 kwam de huidige viering met dakruiter en koor tot stand, naar plannen van H.C.M. van Beers of Joh. H. Sluijmer.

Het voorm. raadhuis van de gemeente Avereest (Molstraat 1) is een neoclassicistisch pand op vrijwel vierkante grondslag, gebouwd in 1863 en in 1885 van een verdieping voorzien. Gelijktijdig ontstond daarnaast de burgemeesterswoning (Hoofdvaart 27-29) in neoclassicistische hoofdvormen met ingangsrisaliet, afgesloten door een bescheiden in de daklijst opgenomen fronton.

Het voorm. postkantoor annex directeurswoning (Markt 1A) is een fors tweelaags pand in eclectische stijl, gebouwd in 1877-'78 naar plannen van J. Moll uit Hengelo. Het heeft op de hoek een afgeschuinde ingangspartij en aan de voorzijde een middenrisaliet met gepleisterde vensteromlijstingen.

Woonhuizen. In het dorp staan nog grote woonhuizen en villa's; veelal gaat het om notabelen- of ververvenershuizen. Villa Dina (Moerheimstraat 144) is een fraai voorbeeld. Dit huis werd in opdracht van de vervener B. Berends in 1877 in eclectische vormen gebouwd. Sinds 1918 dient het als raadhuis van de gemeente Avereest. Ook Langewijk 190 uit omstreeks 1875 is een vergelijkbare eclectische villa. Herenhuizen in eclectische vormen zijn de notariswoning Julianastraat 40 uit omstreeks 1885 en Moerheimstraat 30 uit omstreeks 1890. Eveneens eclectisch is de onderwijzerswoning Moerheimstraat 104, uit dezelfde tijd. De andere onderwijzerswoning uit die tijd, Julianastraat 52, is meer neoclassicistisch in hoofdvorm. Andere grote, meer neoclassicistische villa's zijn Hoofdvaart 53-55 uit omstreeks 1890 en Moerheimstraat 180-182 uit omstreeks 1900. Awierend (Moerheimstraat 86-88) is een curieus en rijk eclectisch pand. Dat geldt eveneens voor de uit 1906 stammende dokterswoning Agatha Adriana (Moerheimstraat 90) voor dokter Van Barneveld, die in zijn vormgeving nogal Duits aandoet. jugendstil-elementen vertonen de Villa Marquette (Moerheimstraat 98) en Moerheimstraat 62, beide uit omstreeks 1910, en de woning met praktijk Hoofdvaart 9 uit 1910, naar plannen van K. Hakkert.

Boerderijen. Aan de zuidzijde van de Dedemsvaart staan grote ontginningsboerderijen die sterke gelijkenis vertonen met die in de Groninger veenkoloniën. Voorbeelden zijn: d'Oldengarmhoeve (Moerheimstraat 109), Humosa (Moerheimstraat 154), gebouwd in 1862 voor A. Berends en omstreeks 1900 verbouwd en Diffeler End (Moerheimstraat 115) uit omstreeks 1906 voor A. van Linge.

Bruggen. Over de hoofdvaart liggen nog twee ijzeren draaibruggen uit het eind van de 19de eeuw. De draaibrug Hoofdvaart bij 66 bestaat uit een asymmetrisch gelegen draaipunt met daarop in vakwerk uitgevoerde korte pilonen, waaraan spankabels zijn bevestigd die de brugvloer dragen. Hetzelfde geldt voor de draaibrug Moerheimstraat tegenover 109, die in 1891 werd gebouwd door G.B. Meije uit Stadskanaal.

Het voorm. kalkovencomplex (Zuidwolderstraat 4) ontstond vanaf 1820 in opdracht van Baron van Dedem. In 1848 kwamen de kalkovens in bezit van J.W.L. Trip. Het huidige complex bestaat uit drie schachtovens met een door steunberen versterkte onderbouw voorzien van stookgaten en ernaast een les- of blushuis. Het geheel is in 1992 gerestaureerd.

De voorm. gashouder (achter Oude Zuidwolderstraat 5) werd in 1932 gebouwd door de N.V. Scheepswerf en Gashouderbouw v/h Jonker en Stans in Hendrik Ido Ambacht en de scheepsbouwer H.B. Peters uit Dedemsvaart. Dit is de enige overgebleven gashouder in Overijssel; hij behoort tot het zogeheten natte, telescopische type met een inhoud van 700 kubieke meter. Hij werd in 1987 buiten werking gesteld en vormt samen

Dedemsvaart, Gashouder

[p. 83]

met de kalkovens een industreel-archeologisch complex.

Begraafplaatsen. De 2de Alg. begraafplaats (Mulderij ong.) werd in 1833 gesticht; hier ligt onder een treurbeuk het graf van de stichter van Dedemsvaart, Willem Jan baron van Dedem tot Rollecate (1776-1851). Naast deze begraafplaats ligt de Isr. begraafplaats (Mulderij ong.).

Het monument Van Dedem (Markt bij 1a) is een gietijzeren monument in neoclassicistische vormen met een bazuin blazende engel, gegoten in 1859 door L.J. Enthoven & Co. uit Den Haag. Het monument werd opgericht naar aanleiding van het voltooien in 1859 van de in 1809 begonnen Dedemsvaart.

De tuinen van Mien Ruys (Moerheimstraat 78) zijn ontstaan vanaf 1925 naast de kwekerij Moerheim naar plannen van Mien Ruys. De kwekerij zelf werd in 1888 gesticht door haar vader B. Ruys. Voor hem en zijn vrouw E.G. Fledderus ontwierp K. Hakkert in 1902 de villa Lellingbö (Moerheimstraat 80). In de tuinen naast de kwekerij zijn onder andere een schaduwtuin, een kruidentuin, een rozentuin, een watertuin en een bostuin te bewonderen. De tuinen zijn te zien als een moderne aanvulling op de ideeën van de cottagestijl.