Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Waalwijk

Stad ontstaan uit een oorspronkelijk 11de-eeuwse oeverwalnederzetting langs de (Oude) Maas, die bij de ontginning van het veengebied in zuidelijke richting ‘verschoof’ en daarbij haar langgerekte vorm parallel aan de rivier behield. Waalwijk kreeg in 1303 stadsrechten van hertog Jan II van Brabant; het jaar erop werd het echter door Hollandse troepen platgebrand. Door de St.-Elisabethsvloed van 1421 werd het stadje opnieuw verwoest. Herbouw volgde in de loop van de 15de eeuw. In de 18de en vooral de 19de eeuw ontwikkelde zich hier een omvangrijke leer- en schoenenindustrie. Het vee werd gehouden op de kleigronden ten noorden van de plaats; de eikenbossen op de hoge zandgronden ten zuiden daarvan leverden de looistof. Waalwijk kreeg een station aan de tussen 1886 en 1890 aangelegde Langstraatspoorweg; de fabrieken vestigden zich in de loop van de tijd langs het spoor. Tot in de 20ste eeuw bestond Waalwijk voornamelijk uit één hoofdstraat met lintbebouwing, de Grotestraat. In de loop van deze eeuw en vooral sedert de jaren zestig kwamen ten zuiden hiervan grote uitbreidingen tot stand. Ook de oude dorpen Baardwijk en Besoijen zijn in de bebouwde kom van Waalwijk opgenomen. De spoorlijn werd na de oorlog opgeheven; het station is gesloopt.

De kerktoren (Winterdijk 58, Baardwijk) van de in 1912 gesloopte middeleeuwse (later Herv.) kerk is een bouwwerk van drie geledingen zonder steunberen; hij stamt uit omstreeks 1300. De klokkengeleding dateert uit de 15de eeuw. De toren is in 1924 gerestaureerd.

De Herv. kerk (Grotestraat 121, Waalwijk) is een laat-gotische kruiskerk, bestaande uit een midden-15de-eeuws, driezijdig gesloten koor, een breed transept uit omstreeks 1470 - aan beide zijden met een travee uitgebreid in het eerste kwart van de 16de eeuw - en een

Waalwijk, Herv. kerk (Besoyen) met aangebouwde pastorie

omstreeks 1500 voltooid driebeukig pseudo-basilicaal schip. De omstreeks 1465 gebouwde westtoren werd op het eind van de 16de eeuw verwoest waarna een nieuwe westgevel werd opgetrokken; blijkens de ankers kwam deze in 1617 gereed. Ook de achtkante dakruiter, waarvan de hoge spits met een peervorm wordt bekroond, dateert uit die tijd. Op de topgevels en het vieringtorentje staan sierlijk gesmede 16de-eeuwse kruisen. Van de verdwenen midden-17de-eeuwse grafkapel van de familie Van Wittenhorst zijn twee dichtgemetselde scheibogen zichtbaar in de oostmuur van de noordelijke dwarsarm. Bij een restauratie in 1939 kregen alle vensters nieuwe, bakstenen traceringen.

Het interieur is voorzien van zuilen met achtkante basementen en lijstkapitelen. Schip en transept hebben houten tongewelven met trekbalken; in het koor werden tijdens de restauratie nieuwe gewelven geslagen op de oude aanzetten. De kerk bevat een grafzerk uit 1654 boven de grafkelder in het koor van de familie Nuyssenborgh, een preekstoel uit 1658 met koperen lessenaar en een door C. van Oeckelen & zoon gebouwd orgel uit 1823.

De voorm. pastorie (Grotestraat 156-158, Waalwijk) is een 17de-eeuws dwars huis met zadeldak tussen topgevels. De voorgevel is gewijzigd in het begin van de 19de eeuw en voorzien van een neoclassicistische ingangspartij.

De Herv. kerk (Grotestraat 24, Besoyen) is een zaalkerk uit 1610 met spitsboogvensters en een zadeldak tussen tuitgevels. Aan de noordzijde bevindt zich een achtkante, onderkelderde grafkapel met pilasters, nu ingericht als consistoriekamer. Tot de inventaris behoren een laat-17de-eeuwse preekstoel, met koperen lessenaar, doopbekkenhouder en twee lichtarmen, en een barokke koperen lezenaar.

De pastorie (Grotestraat 26) is een tegen de kerk aangebouwd pand met mezzanino, lijstgevel en schilddak. Het gebouw heeft een 19de-eeuws uiterlijk maar mogelijk nog een oudere kern.

De R.K. St.-Clemenskerk (Loeffstraat 50, Baardwijk) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek, met vijfzijdig gesloten koor, driezijdig gesloten dwarsarmen, slanke dakruiter en een toren met achtkante bovenbouw en hoge, gedeeltelijk opengewerkte naaldspits. De kerk verrees in 1896-'99, naar ontwerp van N.J.H. van Groenendael, in rode baksteen met speklagen van gele baksteen.

De Herv. kerk (Loeffstraat 113, Baardwijk) is een zaalgebouw uit 1911 met driezijdig gesloten, kopse gevels. Tot de inventaris behoren een renaissancepreekstoel uit 1580 met een koperen lezenaar uit 1708.

[p. 328]

Waalwijk, R.K. kerk St.-Jan de Doper

De R.K. kerk St.-Jan de Doper (Sint-Jansplein 2) is een centraalbouw met hoge zeskante toren uit 1924-'25, gebouwd ter vervanging van een kerk uit 1837. Het ontwerp is van H.W. Valk en is geïnspireerd op de Byzantijnse bouwkunst. De kerk wordt bekroond door een hoge koepel; de straalsgewijs eromheen gegroepeerde kapellen en de toren hebben elk hun eigen koepeltje. Alle koepels zijn bedekt met koper en hebben een parabolische boogvorm. Deze vorm komt terug boven de ingangen en inwendig in de scheibogen en muurnissen. De toreningang heeft een natuurstenen Rubenspoortje uit 1630 in Vlaamse barokke trant. Boven de hoofdingang zijn enkele 18de-eeuwse natuurstenen tuinvazen geplaatst. Poortje en vazen, afkomstig van een woonhuis te Breda, dienden ook al ter decoratie van de voorgangster van deze kerk. In de kerk staan vier 18de-eeuwse, barokke biechtstoelen van eikenhout, waarschijnlijk uit België afkomstig; twee met corinthische halfzuilen en twee met heiligenbeelden. Verder is er nog een terracotta kruisweg uit 1941-'42 door C. Eyck.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekte Ontvangenis (Pastoor Van Kesselhof 18, Besoyen) is een grote eenbeukige kerk met ronde toren, gebouwd in 1926-'27 naar ontwerp van Dom. Bellot - in samenwerking met P. Cuypers jr. - in expressionistische stijl.

Waalwijk, Raadhuisplein

Het interieur wordt overdekt met keperbogen en paraboolvormige velden.

De voorm. Rijksvakschool voor leerlooiers (Mr. Van Coothstraat 55) werd in 1914 gebouwd door de Rijksgebouwendienst en is later voorzien van uitbreidingen.

Rond het Raadhuisplein staan overheidsgebouwen, woningen en winkels in traditionalistische vormen kenmerkend voor het werk van A.J. Kropholler. Opvallend zijn het toegepaste grote baksteenformaat en de zorgvuldige afwerking van de gebouwen. Vrijwel alle gebouwen aan het plein werden ontworpen door Kropholler en kwamen tot stand tussen 1931 en 1962. Het raadhuis

Waalwijk, R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekte Ontvangenis (Besoyen)

(Raadhuisplein 1-2) verrees in 1931-'32 en bestaat uit een rechthoekig hoofdgebouw met zadeldak tussen twee trapgevels, een smalle langwerpige zijvleugel en een voorm. conciërgewoning, die samen aan drie zijden een klein binnenplaats omsluiten. De overige bebouwing aan de noordzijde van het Raadhuisplein kwam gereed in 1942. Aan de westzijde van het plein is de oorspronkelijke situatie, hoewel gewijzigd door de uitbreiding van het raadhuis in 1982-'84, nog herkenbaar. Hier bevinden zich een uit 1937 daterende lange galerij met halverwege een zeskante muziekkiosk en aan het uiteinde een rechthoekig marktgebouw met zadeldak tussen tuitgevels. De galerij en muziekkiosk zijn nu met glas dichtgemaakt en het marktgebouw heeft inmiddels een andere bestemming. De zandstenen koe en os aan weerszijden van het bordes van het raadhuis zijn van de hand van L. Zijl en symboliseren veeteelt en leerindustrie. Aan de oostzijde van het plein staan een dienstgebouw, het voorm. politiebureau (Raadhuisplein 5), de voorm. brandweerkazerne uit 1955 en een voorm. agentenwoning uit 1932. Verder wordt het plein afgesloten door enkele woon- en winkelpanden. Het winkelpand Grotestraat 247-251 aan de zuidzijde van het plein dateert uit 1937 en werd in 1962 in stijl uitgebreid. Het plein was voorheen van de Grotestraat afgescheiden door een rij lindebomen.

Woonhuizen. Het diepe huis Winterdijk 12 heeft waarschijnlijk een 16de-eeuwse kern achter een 19de-

[p. 329]

eeuwse gevel. Het lag dicht bij de Gedempte Haven en diende mogelijk als herberg. Aan de Grotestraat staat een aantal herenhuizen; ze zijn veelal gebouwd of verbouwd in opdracht van fabrikanten. Grotestraat 182-186 is een breed pand met 18de-eeuwse pilastergevel, waarachter mogelijk een oudere kern aanwezig is. Het 18de-eeuwse herenhuis Grotestraat 134 heeft een neoclassicistische gevel uit het derde kwart van de 19de eeuw. Grotestraat 206 is een neoclassicistisch herenhuis uit 1844. Verder kunnen nog worden genoemd de herenhuizen Grotestraat 150 (circa 1850), 148 (circa 1870), 146 (circa 1875), 168-170 (circa 1885) en 268 (circa 1910). De villa Sonnevanck (Mr. Van Coothstraat 26) verrees in 1916 en bestaat uit twee haakse vleugels met in de binnenhoek een veelhoekige ingangspartij. De weduwe van de Waalwijkse gemeentesecretaris M.A.J. van Liempt liet in 1932 de villa Mr. Van Coothstraat 1a bouwen in een late vorm van jugendstil, naar ontwerp van J. Klijnen. De invloed van architect Kropholler is bij veel huizen in Waalwijk merkbaar, zoals bij de burgemeesterwoning Julianastraat 6 uit 1933.

Pakhuizen. Het drielaags pakhuis Winterdijk, bij nr. 41 dateert van omstreeks 1880. Winterdijk 10 is een vierlaags graanpakhuis uit omstreeks 1890, gelegen nabij de gedempte oude haven. Het dubbele eenlaagspakhuis Gedempte Haven 1, met mansardedaken en arkeltorentjes, dateert uit omstreeks 1900.

Industriegebouwen. Van de uitgebreide leer- en schoenenindustrie van Waalwijk is weinig bewaard gebleven. Nabij het station van de verdwenen

Waalwijk, Villa Mr. Van Coothstraat 1a

Langstraatspoorweg staan nog enkele fabrieksgebouwen. De voorm. schoenenfabriek Koninklijke Stoomschoenenfabriek A.H. van Schijndel (Stationsstraat 115) werd opgericht in 1877. Het vijflaags productiegebouw met plat dak voorzien van sierbalustrade verrees in 1910. H.C. Meulkens gaf zijn ontwerp art deco-elementen. De voorm. leerlooierij N.V. Waalwijksche Chroomlederfabriek v/h Van Dooren de Greeff (Stationsstraat 119) is een breed pand met siermetselwerk uit omstreeks 1915. In 1991 is de fabriek verbouwd tot appartementen.

Het kantoorgebouw van de in 1843 te Waalwijk opgerichte N.V. Maatschappij van Verzekering op het Leven ‘Noord-Braband’ (Grotestraat 341) werd in 1901-'02 gebouwd naar plannen van W.J.H. Bouwman in jugendstil-vormen. Het pand heeft een schilddak en arkeltorentjes.

De voorm. spoorbrug (Westelijke Kanaaldijk ong.) van de opgeheven Langstraatspoorlijn (Raamsdonkveer-Den Bosch) is een ijzeren spoorbrug uit omstreeks 1885.

Het voorm. Rijksstoomgemaal annex de uitwateringssluis (Zomerdijk ong.), gelegen ten noorden van Waalwijk aan de mond van het Afwateringskanaal 's-Hertogenbosch-Drongelen, kwam in 1896-'98 tot stand vanwege de aanleg van de Bergsche Maas. Het complex bestaat naast het stoomgemaal uit sluizen, schotbalkkraantjes, duikers en bruggen. Het gemaal, dat in 1944 zwaar werd beschadigd, bezit een stoommachine met een horizontaal liggende centrifugaalpomp van het toltype, de enige in zijn soort in Nederland.