Waalre
Dorp ontstaan in de vroege middeleeuwen op een oeverwal in het stroomgebied van de Dommel. Rondom het driehoekige plein woonden in de 18de eeuw valkeniers en rondreizende kooplieden (teuten). Vanaf 1866 kwam langs de spoorlijn Eindhoven-Hasselt (opgeheven in 1940) lintbebouwing tot ontwikkeling in de richting van het dorp Aalst. Na de Tweede Wereldoorlog groeiden Waalre en Aalst uit tot een tweelingdorp met het karakter van een forensendorp.
De voorm. R.K. St.-Willibrorduskerk (Oude Torenstraat 2, Waalre), nu gedenkkapel, ontstond in de 11de eeuw als een eenbeukige, tufstenen zaalkerk. In 1425 voegde men een recht gesloten koor toe. Omstreeks 1469 werd het schip verhoogd, van gotische vensters voorzien en met een travee westwaarts verlengd. De toren, met drie geledingen en een ingesnoerde spits, kwam ook in de 15de eeuw tot stand. De toren heeft rijke, van natuursteenblokjes voorziene steunberen en is versierd met spaarvelden en rondboogfriezen. In 1854 verving men het oude koor door een transept en koor in neogotische stijl. Tijdens de restauratie in 1940, onder toezicht van H.W. Valk, werden de resten van het romaanse schip ontdekt en besloot men de romaanse toestand te reconstrueren, met behoud van één 15de-eeuwse, gotische travee. Tevens werden de 19de-eeuwse toevoegingen gesloopt en de fundamenten van het recht gesloten koor tot een meter hoogte opgemetseld.
De
R.K. kerk O.L. Vrouwe Presentatie (Eindhovenseweg 63a, Aalst) is een driebeukige neogotische basiliek uit 1905, gebouwd naar plannen van C. Franssen. De toren heeft vier
Waalre, Buitenplaats Treeswijk (Aalst)
geledingen en een hoge, ingesnoerde naaldspits. In 1934 werd het koor vergroot naar ontwerp van F. Franssen. De pastorie (Eindhovenseweg 63) stamt uit 1870.
Kloosters. Het voorm. klooster St.-Barbara (Dorpsstraat 12-14, Aalst) is een tweelaags pand in eenvoudige neogotiek uit 1909, vermoedelijk naar ontwerp van C. Franssen. Het voorm. klooster Wilgefortis (Hoogstraat 6, Waalre), een rijke variant van het traditionele klooster-gasthuis, verrees in 1911-'13 naar plannen van L.J.P. Kooken.
De R.K. St.-Willibrorduskerk (Markt 23, Waalre) uit 1925 is een driebeukige kruisbasiliek met opzij geplaatste toren en open voorhal. De kerk is gebouwd naar plannen van L.J.P. Kooken en heeft neoromaanse kenmerken.
Het raadhuis van Waalre (Kon. Julianalaan 19) dateert uit 1929 en is naar plannen van H.W. Valk in traditionalistische vormen uitgevoerd.
Woonhuizen. Het uit 1721 stammende huis Markt 2 deed tot 1863 dienst als pastorie. De fabrikantenvilla Huize De Brink (Markt 1) is in 1900 in eenvoudige neorenaissance-vormen gebouwd voor M.A. Swane. Het huis bevat een kelder met jaartalsteen ‘1845’. Kaarsenfabrikant Koster liet omstreeks 1910 het herenhuis Eindhovenseweg 65 (Aalst) bouwen in chaletstijl met jugendstil-elementen. Het traditionalistisch vormgegeven woonhuis De Kempen (Blokvenlaan 30) werd in 1937 gebouwd voor schrijver Anton Coolen naar ontwerp van architect H.W. Valk.
Industriegebouwen. De voorm. linnenweverij van de B.V. Linnenweverijen v/h Van Dijk & Zn. (Markt 6-10), nu het Warla-bedrijfscomplex, werd in 1845 opgericht. In 1891 verrees de huidige fabriek, geflankeerd door twee herenhuizen. In 1905 vergrootte men de fabriek aan de zuidzijde met enkele gebouwen met shed-constructies. De voorm. linnenfabriek (Willibrorduslaan 2), eigendom van de familie Swane, stamt uit 1861. De voorm. sigarenfabriek (Willibrorduslaan 1-3a), nu bonbonfabriek, bestaat uit een fabriek uit 1912 in jugendstil-vormen en een bedrijfsgebouw uit 1897, gebouwd door de familie Swane.
Windmolen. In het dorp Aalst staat een ronde bakstenen bergkorenmolen (Raadhuisstraat 28) uit 1905, herbouwd na een brand in 1936.
Boerderij ‘Het Kasteel’ (Dommelseweg), ten zuiden van Waalre bij de Dommel, is een overblijfsel van het in 1867 grotendeels afgebroken kasteel van de heren van Waalre. Daarvan bleven de kelders en een deel van de gevel bewaard.
Treeswijk (Valkenswaardseweg 20) is een buitenplaats ten zuiden van Aalst. Het landhuis in neoclassicistische stijl werd in 1828-'29 gebouwd in opdracht van mr. A.A. van Veldhoven, president van de Eindhovense rechtbank. In de voorgevel staan in nissen beelden van Ceres en Proserpina. Het pand bevat enkele stijlkamers, waaronder een Chinese kamer. Bij een verbouwing omstreeks 1900 werd ook het park in Engelse landschapsstijl aangelegd. De dienstwoningen (Valkenswaardseweg 16-18) stammen uit 1828-'29.
Loon. Gaaf bewaard gebleven gehucht ten zuiden van Waalre met boerderijen rondom een driehoekige brink of ‘plaats’
Loon bij Waalre, Langhuisboerderij aan een Laar
Auteursrechtelijk beschermd