Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

[p. 323]

Vught

Dorp ontstaan in de vroege middeleeuwen op een oeverwal nabij een Dommelovergang. Bij de wegsplitsingen naar Tilburg en naar Eindhoven ontstonden twee min of meer driehoekige ‘plaatsen’, elk met een eigen kerk. Bij de St.-Lambertuskerk is deze situatie nog herkenbaar. Van het St.-Petrusplein, het huidige Maurickplein, bleef slechts een gedeelte over. In 1543 werd Vught door Maarten van Rossum platgebrand en in 1629 diende het Frederik Hendrik tot hoofdkwartier bij de belegering van 's-Hertogenbosch. De gunstige ligging oefende vanaf de late middeleeuwen aantrekkingskracht uit op de gegoede burgerij, vooral welgestelde Bosschenaren, die er landhuizen liet bouwen. Opmerkelijk is het grote aantal religieuze instellingen dat zich eind 19de eeuw op deze landgoederen vestigde. Na de Tweede Wereldoorlog werd het dorp door twee snelwegen doorsneden. Bij de recente verlegging van de snelweg naar Eindhoven heeft men tegenover Huize Voorburg een deel hersteld van de oude straatweg 's-Hertogenbosch-Eindhoven, waarvan in 1742 de eerste steen werd gelegd en die in 1818 gereedkwam.

De (Herv.) St.-Lambertuskerk (Helvoirtseweg 5-7) is een gotische kruiskerk, waarvan het driezijdig gesloten koor en de westtoren nog resteren. De kerk werd aan het begin van 16de eeuw gebouwd op de plaats van een driebeukige romaanse voorgangster, waarvan nog enig muurwerk bewaard bleef. Tufsteen van deze kerk gebruikte men voor de speklagen van kerk en toren. Tussen 1500 en 1560 verrees de toren van drie geledingen; de tweede en derde geleding zijn rijk voorzien van spaarnissen, balustrades en galmgaten. Al in 1562 verloor de toren haar spits. Achter de houten balustrade uit 1822 gaat nu een laag tentdak schuil. Aan de buitenzijde van het koor bevinden zich zeven, sterk verweerde natuurstenen renaissance-kruiswegstaties uit omstreeks 1550. De kerk, die in 1603 en tijdens het beleg van 's-Hertogenbosch veel schade opliep, is sedert 1629 in protestantse handen. In 1759 kregen de vensters houten ramen. Na afbraak van de resten van het schip in 1819 werden in 1822-'23 de

Vught, Raadhuis, Leeuwensteinplein 5

al eerder verlaagde transeptarmen ingericht tot consistorie en kosterswoning. Inwendig zijn nog restanten zichtbaar van de romaanse kerk in de vorm van een gedeelte van de triomfboog met aan weerszijden de absidiolen van de zijbeuken en nissen met deelzuiltjes. In de absidiolen zijn nog sporen van 13de-eeuwse schilderingen zichtbaar. Het koor zelf heeft een uit 1822 stammend stucplafond. De zeskante preekstoel werd in 1618 gemaakt door meester Cornelis Jacobsz. Het houten wapenbord in Lodewijk XIV-stijl herdenkt C.P. van Berenstijn, bewoner van kasteel Maurick († 1758).

De R.K. St.-Petruskerk (Heuvel 2) is een driebeukige kruiskoepelkerk in neoromaanse vormen, gebouwd in 1881-'84 naar plannen van C. Weber. De door de romaanse bouwkunst van het Rijnland beïnvloedde kerk heeft een aan beide zijden klaverblad-vormig gesloten transept, een halfrond gesloten koor en een achtkante vieringskoepel. Inwendig hebben de absiden galerijen en is de in steen gedachte koepel uiteindelijk in hout uitgevoerd. De twee kapellen aan de westzijde werden in 1935 aangebouwd. De pastorie (Heuvel 4) stamt uit 1864.

Het voorm. kloosterinternaat Regina Coeli (Helvoirtseweg 189), ook bekend als ‘Eikenheuvel’, dateert uit 1903-'05 en heeft een kapel uit 1908; beide zijn gebouwd naar plannen van J. Dony. Het pand ligt in een landschappelijk park.

Het voorm. kloosterinternaat Mariaoord (Glorieuxlaan 6) is een groot, hoofdzakelijk L-vormig pand uit 1910, gebouwd naar plannen van J. Dony voor de ursulinen op het landgoed ‘Roucouleur’. Het internaat heeft licht uitstekende hoekpaviljoens en een middenrisaliet met fronton, dubbele trap en overdekt bordes. Met zijn gebogen erkers en klassieke vormen is het een goed voorbeeld van ‘Um 1800’-stijl.

De R.K. kerk Maria Middelares Aller Genaden (Mariaplein 9) is een eenbeukige kruiskerk met vieringtoren uit 1933-'34, gebouwd in traditionele vormen naar ontwerp van A.J. Kropholler. Het interieur is uitgevoerd in schoon metselwerk en bevat het door de architect zelf ontworpen hoogaltaar en doopvont. De kruiswegstaties (1934) zijn van M. Andriessen. De kerk maakt deel uit van het uit 1933 daterende complex Mariaoord (Mariaplein 8) met klooster, rusthuis en scholen, eveneens naar plannen van Kropholler. De pastorie (Taalstraat 51) stamt uit omstreeks 1950.

Raadhuizen. Het oudste raadhuis van Vught, Helvoirtseweg 3, stamt uit 1770. In 1898 werd het eenvoudig neoclassicistisch vormgegeven pand Dorpsstraat 15 in gebruik genomen. Het huidige raadhuis, Leeuwensteinplein 5, is een wit geschilderd gebouw op kruisvormige plattegrond, ontstaan in 1937 na verbouwing van het uit 1901 stammende neogotische landhuis Leeuwenstein.

[p. 324]

Vught, Watertoren bij Huize Voorburg

H.W. Valk, die de verbouwing leidde, voorzag de toren van een dubbele uivormige spits en liet op verschillende hoeken van het gebouw door Ch. Grips grote terracottabeelden aanbrengen van een boer, een herder, een stukadoor en een smid. De ernaast gelegen neogotische garage stamt uit 1901. Huize Voorburg (Boxtelseweg 48) is een uit 1772 stammend pand met ingangspartij in late rococo-vormen en middenrisaliet met fronton, verbouwd in het begin van de 19de eeuw. Toen in 1885 op het uitgestrekte landgoed met landschappelijke aanleg een krankzinnigeninstituut werd gevestigd ging het

Vught, Kasteel Maurick

Vught, Herenhuizen Sophia's Burg

landhuis dienst doen als paviljoen voor gegoede mannelijke patiënten. Het rijk gedetailleerde neorenaissance-hoofdgebouw met kapel kwam in 1884-'85 tot stand naar plannen van H.J. van Tulder. Voor gegoede vrouwelijke patiënten verrees in 1894 een ‘Damesvilla’. De watertoren met neoromaanse detaillering dateert uit 1903. In 1928 voegde men een zusterhuis en later nog een broederhuis toe naar plannen van J. van Dillen in baksteen functionalisme.

Kasteel Maurick (Maurick 3), thans hotel-restaurant, staat op een omgracht terrein. Het oorspronkelijk wellicht 15de-eeuwse kasteel werd in 1504-'09 herbouwd voor schout Jan Heyms, vermoedelijk naar plannen van Jan Heyns. Rechts tegen het hoofdgebouw aangebouwd staat een door twee ronde torens geflankeerde ingangspartij met houten ophaalbrug. Het middengedeelte van het hoofdgebouw heeft twee uitgekraagde 16de-eeuwse arkeltorentjes, vroeger hoektorentjes. De uitgebouwde, gedeeltelijk achtkante toren aan de achterzijde is ook 16de-eeuws. De 17de-eeuwse vleugel rechts van de ingangspartij is in de loop der tijd sterk verbouwd. Op de binnenplaats bevinden zich de grafsteen van Aert Heyms († 1562) en een laat-18de-eeuwse oranjerie. De huidige gedaante van het kasteel is grotendeels het resultaat van een ingrijpende restauratie in 1891-'92 onder leiding van L.C. Hezenmans. Toen zijn de verschillende daken tot één hoogte opgetrokken. Het kasteel ligt in een landschapspark met vijvers die het tracé van een verlande Dommelarm volgen.

Woonhuizen. Het herenhuis Bleyenburg (Ploegstraat 43) heeft mogelijk nog een 17de-eeuwse kern; omstreeks 1860 kreeg het een eclectische gevel. Sophia's Burg (Taalstraat 74) bestaat uit twee in 1751 gebouwde herenhuizen, waartussen in 1848 een poort werd opgetrokken. De huizen staan op de plaats van een in 1471 gesticht en in 1577 afgebrand karthuizerklooster. De voorm. pastorie van de St.-Lambertuskerk Taalstraat 175-179 is een dwars pand dat kort na 1829 werd verbouwd. Omstreeks 1870 verrezen aan weerszijden twee diepe panden en kreeg het een neoclassicistische galerij met gietijzeren composiete zuilen op hardstenen postamenten. De fabrikantenvilla van de druk-

[p. 325]

kersfamilie Bogaerts, Taalstraat 53, is een statig eclectisch pand uit omstreeks 1870. Het herenhuis Taalstraat 113 stamt uit 1870; de aangebouwde serre, voorzien van een wandbespanning met illusionistisch tropenlandschap, dateert uit het begin van de 20ste eeuw. Het grote, sober classicistisch vorm gegeven pand St.-Elisabethstraat 8 werd omstreeks 1870 gebouwd. Het herenhuis Leeuwenburg (Kapellaan 2) heeft twee haaks geplaatste vleugels in chaletstijl met in de binnenhoek een veranda. Aan de Hoogstraat en omgeving bouwde men in 1938 een complex woonhuizen naar plannen van C. Knuttel. De huizen, met wit geschilderde muren, zadeldaken met groen geglazuurde pannen en vensters met kleine roedenverdeling, liggen gedeeltelijk aan een plantsoen. Het geheel is een goed voorbeeld van een tuindorp.

Landhuizen. Rondom de dorpskern staan veel landhuizen met parkachtige aanleg. Oud Sparrendael (Sparrendaalseweg 5) stamt oorspronkelijk uit 1802 en werd omstreeks 1870 in eclectische vormen verbouwd. Vanaf 1901 diende het als rusthuis voor ex-missionarissen en daartoe werd in 1930 een traditionalistisch vorm gegeven vleugel aangebouwd. Het dubbele herenhuis Weltevreden (Boxtelseweg 26) stamt uit het begin van de 19de eeuw. Wargershuize (Helvoirtseweg 209) is een neoclassicistisch landhuis uit 1842 met koetshuis uit 1845 en een plantenkas uit die tijd. Landgoed Steenwijk (Boxtelseweg 58-60) heeft een landhuis uit de eerste helft van de 19de eeuw. Na de bouw van een kapel in 1905 werd het ingericht als klooster. Het neorenaissancelandhuis Zionsburg (Taalstraat 149),

Vught, Villa Leeuwenhof

gelegen in een landschapspark, werd in 1882 gebouwd ter vervanging van het kort na 1663 gebouwde, gelijknamige huis. Naar ontwerp van L.C. Hezenmans verrees in 1884 het neorenaissanceherenhuis Roucouleur (Glorieuxlaan 4) met traptoren en trapgevel boven ingang. Dezelfde architect verbouwde voor de familie Van Rijckevorsel in 1892-'96 het vroeg-19de-eeuwse landhuis Helvoirtseweg 191 in neogotische stijl. Villa Leeuwenhof (Sint-Michielsgestelseweg 1) heeft een hoektoren, speklagen en neogotische details als speklagen en driepasboog boven de ingang. Het pand werd in 1900 naar plannen van J.G.T. Aerden als villa ‘Amélie’ gebouwd voor de internationaal bekende bariton en Wagnervertolker J. Orelio. De uit omstreeks 1920 daterende Villa Elsa (St.-Michielsgestelseweg 3) is een wit geschilderd landhuis in koloniale stijl met open zuilenveranda.

Het station (Stationsstraat 30) werd in 1868 gebouwd naar plannen van K.H. van Brederode. Het is een stationsgebouw van het vernieuwde type vierde klasse, met hoger middendeel en lagere vleugels.

De dorpspomp (Marktveld ong.) dateert uit 1879. De neoclassicistische hardstenen pomp is voorzien van het wapen van Vught en een later toegevoegde lantaarn.

Begraafplaatsen. De Gemeentelijke begraafplaats (St.-Elisabethstraat 66) werd gesticht in 1829 en bestond uit een openbare en een R.K. afdeling. Bij een uitbreiding in 1858 bouwde men een doodgraverswoning en een lijkenhuisje met daartussen een ijzeren hek. In 1882 ontstond uit de R.K. afdeling de naastgelegen R.K. begraafplaats.

Vught, Isr. begraafplaats, poort

Interessant zijn het monument voor pastoor Lips uit 1897 door H. van der Geld, de graven van de families Rijckevorsel en Van Lanschot en het monument voor beeldhouwer J.T. van der Ven uit 1866. De Isr. begraafplaats (Berkenheuveldreef 12) voor 's-Hertogenbosch en omgeving werd in 1771 gesticht en is een van de mooiste joodse begraafplaatsen in de Mediene. Het wordt aan de straatzijde afgesloten door een poortgebouw met metaarhuis en dienstwoning met een gevelsteen uit 1855 voorzien van een Nederlandse en een Hebreeuwse tekst.

Verdedigingswerken. Ter afsluiting van de zuidelijke toegang tot 's-Hertogenbosch werd in 1623 een regelmatige vijfhoekige schans aangelegd, genaamd Fort Isabella (Isabellalaan 7). Na de opheffing als vestingwerk werd op het binnenterrein in 1915-'17 de Isabellakazerne gebouwd. Van de oude gebouwen bleef alleen een 17de-eeuws poortgebouw over. De poortdoorgang wordt omlijst door dubbele pilasters en een gebogen fronton met daarin een reliëf van een leeuw. Het gebouw kreeg in 1703 een verdieping, ingericht als corps de garde. Van de wallen en grachten resteert nu nog het westelijke deel van de in 1701-'02 naar plannen van Frederik Thomas d'Ivoy toegevoegde enveloppe met de daaromheen slingerende singelweg en gracht. De Stelling Vught kwam in de jaren 1844-'48 tot stand door de aanleg van acht lunetten ten westen en ten zuiden van fort Isabella, dat voor die stelling als reduit fungeerde. Vanaf 1872 bestreek het fort ook het acces dat was ontstaan door de aanleg van de spoorlijn naar Boxtel. Van de stelling Vught zijn de drie westelijke lunetten het best bewaard gebleven. Op het voorterrein hiervan legden de Duitsers in 1943 het doorgangskamp Vught (Lunettenlaan ong.) aan, dat vanaf 1951 dienst deed als ‘tijdelijk’ Moluks opvangkamp. Barak 13 is ingericht als museum voor de eerste periode; Barak 1 herinnert nog aan de latere periode. De rest van het terrein is bebouwd met vervangende nieuwbouw. Cromvoirt. Dit dorp ten westen van Vught ontstond in de 11de of 12de eeuw op de rand van zand- en kleigrond. De R.K. St.-Lambertuskerk (St.-Lambertusstraat 53) is een driebeukige

[p. 326]

neogotische kruisbasiliek met dakruiter, gebouwd in 1887 naar ontwerp van C. Weber. De uit 1891 daterende, vrijstaande toren werd na oorlogsschade lager herbouwd in 1949. De pastorie (St.-Lambertusstraat 51) stamt uit de bouwtijd. Het voorm. raadhuis (St.-Lambertusstraat 47-49) verrees in 1899. Boven de ingang staat het opschrift ‘gemeentchuis’.