Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Valkenswaard

Dorp ontstaan uit een aantal kleine, vroeg-middeleeuwse agrarische nederzettingen, waarvan de kern Valkenswaard in 1565 een zelfstandige parochie werd. Vanaf de late 16de eeuw stond het dorp bekend als centrum van de valkerij.

Dankzij de komst van de sigarenindustrie volgde na 1865 een tweede bloeiperiode. In 1934 werden gemeenten Borkel en Schaft en Dommelen geannexeerd. Met de laatstgenoemde plaats vormt Valkenswaard nu een door de Dommel doorsneden geheel.

De R.K. St.-Martinuskerk (Bergstraat 15, Dommelen) is een eenbeukige neogotische kruiskerk met een lager transept en koor en een gedeeltelijk ingebouwde toren. De kerk werd in 1882-'83 naar plannen van H.J. van Tulder gebouwd. In 1929-'30 vond een uitbreiding plaats naar plannen van J. Stuyt en P. Staals. De pastorie (Bergstraat 17) met achterliggende processietuin stamt uit de bouwtijd van de kerk.

De voorm. Herv. kerk (Markt 2, Valkenswaard), nu trouwzaal, is een eenbeukige kruiskerk uit 1890 met spitse hoge dakruiter, lager koor en uitgebouwde ingangspartij. J. Grambeek

[p. 315]

Valkenswaard, Venbergse molen met molenkolk

maakte een neogotisch ontwerp, wat bij protestantse kerkgebouwen uitzonderlijk is. De kerk staat op de fundamenten van een voorgangster uit 1809.

De R.K. St.-Nicolaaskerk (Markt 53, Valkenswaard) is een driebeukige, pseudobasilicale kruiskerk uit 1932, opgetrokken naar plannen van J. Stuyt in een decoratieve baksteenstijl met verwijzingen naar de gotiek. Van de vervangen kerk uit 1858-'60, naar ontwerp van C. Weber, heeft men de toren gedeeltelijk ommetseld in de nieuwbouw opgenomen. Het beeldhouwwerk in het interieur is van H. van der Geld en P. Verdonk en van elders afkomstig, uitgezonderd het Madonnabeeld (1936) van L. van Hoek. De pastorie (Markt 55) stamt uit 1882.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis van Dommelen (Bergstraat 71), dat dienst deed tot 1934, stamt uit 1918. Het ontwerp van P. van der Velden is vergelijkbaar met het raadhuis van Bergeijk. Het voorm. raadhuis van Valkenswaard (Markt 23) werd in 1927-'28 gebouwd in ‘Um 1800’-stijl naar plannen van Th. Taen Err Toung in samenwerking met A. Bogers.

Woonhuizen. Het Leyenhuysinghe (Peperstraat 56) met de jaartalankers ‘1644’ is een karakteristiek voorbeeld van een valkenierswoning. De tweelaags huizen Markt 15-17 werden in 1906 herbouwd met behoud van ouder muurwerk en de jaartalankers ‘1(6?)64’. De voorm. burgemeesterswoning Leenderweg 26 stamt uit omstreeks 1880. Villa Robijnhof (Leenderweg 1) verrees in 1900 in opdracht van dorpsdokter B.W.F. Dagevos. Architect G. de Groot liet zich inspireren door Berlages ‘Villa Henny’ te Den Haag. Café De Zwaan (Markt 51) werd omstreeks 1900 gebouwd in een vormgeving met elementen uit de neogotiek en de chaletstijl. Het voorm. Hotel De Valk (Markt 31) uit 1902, opgetrokken in neogotische vormen, is een ontwerp van J. Grambeek. De trapgevel aan de voorzijde is versierd met stenen leeuwen; de bekronende valk herinnert aan de bloeitijd van de valkerij. In 1959 werd het pand verbouwd tot woonhuis annex apotheek. Villa Zonnekant (Leenderweg

Valkenswaard, R.K. begraafplaats

7) verrees in 1928 naar plannen van L. en J.A. van der Laan, in opdracht van sigarenfabrikant F. van Best.

Watermolens. De Dommelse watermolen (Bergstraat 1) is een dubbele onderslagmolen op de Dommel. De molen wordt voor het eerst in tweede helft van de 14de eeuw vermeld. Van de oorspronkelijk dubbele graan- en oliemolen heeft men het graanmolengedeelte in 1976-'77 opnieuw beplankt met behoud van het, waarschijnlijk 19de-eeuwse houtskelet; het olieslaggedeelte is toen geheel herbouwd en als woonhuis ingericht. De Venbergse watermolen (Molenstraat 111), ten zuiden van Valkenswaard, is een enkele onderslagmolen op de Dommel, voor het eerst vermeld in 1227. Het huidige gebouw dateert uit omstreeks 1895 en werd in 1973-'77 grondig opgeknapt. Het bijbehorende molenaarshuis stamt uit 1895.

De Dommelsche bierbrouwerij (Brouwerijplein 84, Dommelen) is een in diverse fasen uitgebreide fabriek met een schoorsteen uit het begin van de 20ste eeuw en een brouwhuis van omstreeks 1940. De directiewoning dateert uit omstreeks 1870. De naastgelegen langgevelboerderij Westerhovenseweg 2 (uit 1825) is de plek waar de bierbrouwerij is ontstaan.

De R.K. begraafplaats (Kerkhofstraat ong., ingang Rosheuvel) is aangelegd op de plaats waar tot omstreeks 1850 de middeleeuwse St.-Nicolaaskerk stond. De neogotische grafkapel voor de

[p. 316]

familie Maas-Leen werd in 1883 vervaardigd door de firma Barette te Eindhoven.

De bunker met manschappenverblijven (Nieuwe Waalreseweg 189), ten noorden van Valkenswaard, uit 1942, werd door een bakstenen schil gecamoufleerd als boerderij.

Borkel-Schaft. Van dit tweelingdorp, gelegen ten zuiden van Valkenswaard aan weerszijden van de Dommel, bestond Schaft al in de middeleeuwen. Borkel ontstond in het midden van de 19de eeuw. De R.K. St.-Servatiuskerk (Mgr. Kuypersplein 20) is een eenbeukige, neoclassicistische kerk uit 1844, gewijzigd in 1881; de torenbekroning dateert uit omstreeks 1890. De kerk werd in 1926 vergroot door de aanbouw van een dwarsschip en een nieuw koor. Inwendig heeft het schip een tongewelf en wandpilasters. De kerk bevat enkele oude beelden, waaronder een Antonius Abt uit 1724 door Walter Pompe. Het orgel en de preekstoel stammen uit omstreeks 1845. De windmolen ‘St.-Antonius Abt’ (Dorpsstraat 50-52) is een ronde bakstenen beltkorenmolen uit 1867-'69, herbouwd na een brand in 1936.