Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Uden

Dorp ontstaan aan het eind van de 12de eeuw bij het versterkte huis van de heren van Uden, de Vorstenburg. De heerlijkheid Uden behoorde eerst aan het Land van Cuijk en daarna aan het Land van Ravenstein, waardoor het van 1648 tot 1794 een katholieke enclave vormde binnen het generaliteitsgebied. Van elders gevluchte religieuzen stichtten hier nieuwe kloosters, zoals de birgitinessen en de kruisheren. Na brand werd de middeleeuwse kerk in 1886 gesloopt. De nieuwe kerk verrees meer zuidelijk aan de Kerkstraat. Na de aanwijzing als industriekern in 1951 is het dorp sterk uitgegroeid en kreeg het een belangrijke streekfunctie. Van het oorspronkelijke dorpskarakter bleef hierdoor weinig bewaard.

Het birgittinessenklooster Maria Refugie (Vorstenburg 1) werd in 1714-'19 gebouwd ter plaatse van het tot ruïne vervallen kasteel Vorstenburg. In 1739 voltooide men de driezijdig gesloten kapel met koepeltorentje. De lekeningang aan de noordzijde heeft een natuurstenen portaal in barokke

Uden, Birgittinessenklooster Maria Refugie

vormgeving. Het kloostercomplex werd in 1843 verbouwd en in 1897 vergroot en gewijzigd naar plannen van P.J.H. Cuypers. Hij ontwierp waarschijnlijk ook de poort met tegeltableau die toegang geeft tot de kloosterhof. Inwendig heeft de kapel een koofplafond van stucwerk en composietpilasters. Op de nonnengalerij, ondersteund door toscaanse zuilen, bevinden zich 16de-eeuwse koorbanken. Hoofdaltaar en zijaltaren zijn 18de-eeuws, evenals de preekstoel met geschilderde afbeeldingen van Christus en de vier kerkvaders en gesneden evangelistensymbolen. Het orgel heeft een kast uit 1757 en pijpwerk van F.C. Smits uit 1880 en 1912. Het interieur van het klooster heeft nog de originele balkenzolderingen. De spreekkamer bevat een 17de-eeuwse schouw met gebeeldhouwde wangen en een ijzeren haardplaat. De voorm. kloosterboerderij en één van de kloostervleugels doen nu dienst als museum voor religieuze kunst. De R.K. kerk St.-Petrus'

Uden, R.K. kerk St. Petrus' Stoel te Antiochië

Stoel te Antiochië (Kerkstraat 24) is een driebeukige kruisbasiliek met klaverbladvormige oostpartij, gedomineerd door een massale achtkantige vieringtoren met tamboer en ingesnoerde koepel en twee hoge achtkantige westtorens. Het geheel werd gebouwd in 1890 naar ontwerp van C. Weber. De vormgeving is geënt op de 13de-eeuwse romano-gotiek. Zowel binnen als buiten is de kerk rijk versierd met nissen, arcaden en boogfriezen. Het voornamelijk in rode baksteen uitgevoerde interieur heeft een alternerend stelsel van pijlers en zuilen, zesdelige ribgewelven boven schip en transept en een stervormig koepelgewelf boven de viering. De schilderingen in tamboer en koepel zijn van J. Oosterman. Het altaarciborium op vier granieten zuilen met vergulde corinthische kapitelen dateert uit de bouwtijd.

Kloosters. Het voorm. kruisherenklooster (Lieve Vrouwenplein 2-4) verrees in 1904-'05 naar plannen van C. Franssen ter plaatse van het vroeg-18de-eeuwse klooster. Het is een U-vormig complex met twee eenvoudige neogotische vleugels, uitgebreid in 1921 en 1925, en een gave en zorgvuldig gedetailleerde rijzige kloosterkapel met dakruiter en twee flankerende westtorentjes. Het klooster der franciscanessen (Kapelstraat 16) is sinds 1909 gevestigd in de uit 1882 daterende voorm. pastorie van de middeleeuwse kerk. Het ten wes-

[p. 312]

ten van Uden gelegen kloostergebouw met retraitehuis (Volkelseweg 30) is een groot, strak vormgegeven gebouw uit omstreeks 1913-'14, gebouwd naar plannen van C. Franssen en uitgebreid door J. Franssen in 1923-'24 en 1930-'31. Nabij de R.K. Mariakapel (Piusplein ong.) uit 1937 ligt het Britse oorlogskerkhof. Het is in 1945-'50 aangelegd, waarschijnlijk naar plannen van P. Hepworth.

Scholen. De voorm. Lagere School (Kapelstraat 15) met schoolplein uit omstreeks 1883 en de voorm. school Kerkstraat 7 uit 1885, met middengang en aan weerszijden rug-aan-ruglokalen, werden opgetrokken in eenvoudige neogotische vormen. Het schoolgebouw Kerkstraat 2 van het voorm. Kruisherencollege is een groot pand met expressionistische details uit 1921-'22 en 1924. De voorgevel heeft een gestileerde kolossale orde.

Het voorm. raadhuis (Markt 1-1a) werd in 1937-'38 gebouwd in traditionele vormen, naar plannen van C. Roffelsen. De toren aan de achterzijde bleef onvoltooid. Op de Markt voor het raadhuis staat een fraaie etagelinde uit omstreeks 1850.

Woonhuizen. Het rijke herenhuis Lieve Vrouwenplein 7 in eclectische stijl stamt ongeveer uit 1875. De villa Prior van Milstraat 22 uit 1892 is neoclassicistisch van vorm en heeft een koetshuis uit 1902 in neorenaissance-stijl. De blokjes dubbele wederopbouwwoningen Kastanjeweg 48-66 werden in 1942 gebouwd naar plannen van J. Strik voor bewoners die door de aanleg van vliegveld Volkel

Odiliapeel bij Uden, Lagere School

gedwongen waren te verhuizen.

Windmolen Hooihofstraat 12, een gesloten-standerdmolen uit 1811, is in 1910 enkele honderden meters verplaatst.

Odiliapeel. Dit Peelontginningsdorp ten oosten van Uden ontstond na 1908 en werd tot 1920 ‘Terraveen’ genoemd. De R.K.H. Kruisvindingskerk (Oudedijk 43) is een zaalkerk met massieve terzijde staande toren in Bossche schoolstijl, opgetrokken in 1958-'59 naar ontwerp van J. de Jong. De Lagere School (Oudedijk 48) uit omstreeks 1955 is een interessant voorbeeld van wederopbouwarchitectuur en heeft een ingangsportiek met zuilen en fries met spelende kinderen.

Volkel. Dit kerkdorp ten zuidoosten van Uden bezat sinds 1455 een kapel, maar kreeg pas in 1855 een eigen kerk. De R.K. kerk St.-Anthonius Abt (Kloosterstraat 2) is een driebeukige basiliek met westtoren van vier geledingen uit 1938, gebouwd in traditionele stijl naar plannen van J. van Halsteren. Het bronzen H. Hartbeeld uit 1926 is een ontwerp van J. Dechlin. De pastorie (Kloosterstraat 4) stamt uit 1890. Ten zuiden van het dorp staat de windmolen Brabantstraat 20, een oorspronkelijk uit 1753 stammende gesloten-standerdmolen die na brand in 1983 geheel nieuw is opgetrokken.