Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Helvoirt
(gemeente Haaren)

Dorp dat in de middeleeuwen als beekdalnederzetting ontstond op de kruising met de weg van Tilburg naar Den Bosch, waar in het midden van de 12de eeuw een eerste kerk verrees. Kasteel Zwijnsbergen werd in 1559 het middelpunt van de heerlijkheid Helvoirt. De gunstige

Helvoirt, Herv. kerk, interieur (1969)

verkeersligging was in 1881 aanleiding voor de bouw van een (inmiddels verdwenen) station. De Herv. kerk (Van Grevenbroeckstraat 12) is een 15de-eeuwse gotische kruiskerk met driebeukig pseudo-basilicaal schip, driezijdig gesloten koor en westtoren met overhoekse steunberen en eenvoudige nissenversiering. Tijdens de restauratie van de kerk in 1966-'69 vond men sporen van een romano-gotische voorgangster uit omstreeks 1250. Omstreeks 1450 verving men het oude koor daarvan door het huidige. Kort daarna verrezen het dwarsschip en de toren, die aanvankelijk enkele meters vóór de oude westgevel stond. Ten slotte werd het oude schip verbouwd en uitgebreid tot tegen de toren. De twee topgeveltjes met steekkappen boven de zuider zijbeuk stammen waarschijnlijk uit 1732, toen volgens een inscriptie in een gording de kap boven de zuidbeuk werd vernieuwd. Koor, middenschip en dwarsschip hebben houten tongewelven. De knooppunten van de ribben en de kraagstukken onder de schenkels zijn versierd met gesneden koppen en rozetten. Op het koorgewelf bevindt zich een geschilderde voorstelling uit omstreeks 1525 van het Laatste Oordeel. Boven de scheibogen van het middenschip heeft men de sporen van de lichtbeuk van de romanogotische kerk zichtbaar gelaten. Het laatgotische eikenhouten oksaal, dat in 1872 werd verkocht, bevindt zich nu in het

Helvoirt, R.K. kerk St.-Nicolaas, interieur

Rijksmuseum te Amsterdam. De preekstoel met boogpanelen is 17de-eeuws en de koperen lezenaar en doopbekkenhouder stammen uit 1743; het orgel is vroeg-19de-eeuws. De grafzerken van Cornelis van Grevenbroeck, heer van Zwijnsbergen, zijn vrouw en kinderen stammen uit 1669 en 1682.

De R.K. kerk St.-Nicolaas (Kastanjelaan 16) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek uit 1901-'03. Bij het ontwerp liet J. van Groenendael zich door de late Nederrijnse gotiek inspireren. Dit is te zien aan de zorgvuldig gedetailleerde hoge westtoren met zijn overhoekse, door pinakels bekroonde steunberen en zijn versiering van balustrades, boogfriezen en traceringen. Het interieur met kruisribgewelven en pijlers met bladkapitelen heeft nog de originele polychromie door J. Lommen (1914) en Emmanuel Preij (1916-'17). De tableaus boven de biechtstoelen en de beschilderde koperen kruiswegstaties zijn van de gebroeders Windhausen. Het neogotisch meubilair stamt uit de bouwtijd, zoals het imposante door H. van der Geld vervaardigde hoofdaltaar uit 1908.

Het raadhuis (Torenstraat 42) is een rechthoekig gebouw met middenrisaliet voorzien van fronton. De achtkante klokkentoren uit 1792 is ontworpen door A. van Erven. De uitbreiding dateert uit 1963.

Woonhuizen. Het dwarshuis Jachtlust (Torenstraat 45) met man-

[p. 196]

sardedak uit 1790 heeft empire-vensters met waaierzwikken, pseudo-attiekvensters, een ingang met klassieke deuromlijsting en een stoep met hardstenen stoeppalen waartussen kettingen hangen. Het vrijstaande Huize Mariënhof (Rijksweg 16) dateert van omstreeks 1812. Torenstraat 55, gebouwd in 1818, is een goed voorbeeld van een eenvoudige dorpswoning.

Boerderijen. De met ijsselsteen gebouwde boerderij De Putakker (Loonsebaan 1), met aangebouwd bakhuis, stamt in opzet uit circa 1530 maar is ingrijpend gerestaureerd. Helvoirtseweg 10 is een 18de- of vroeg-19de-eeuwse langgevelboerderij met losstaande houten schuur; Nieuwkuikseweg 52 een kortgevelboerderij uit 1779, met bakhuis en waterput.

Herv. begraafplaats (Kerkstraat ong.). Hier ligt het omheinde graf van vice-admiraal J. van Gogh († 1885), voorzien van een grafzerk in obeliskvorm.

Kasteel Zwijnsbergen (Helvoirtsestraat 6), gelegen ten noorden van het dorp, is een gedeeltelijk omgracht gebouw op onregelmatige plattegrond. De hoofdvleugel met zadeldak tussen trapgevels en de zeskante traptoren zijn nu het oudste gedeelte van het kasteel. Ze verrezen aan het eind van de 16de eeuw op de plaats waar misschien al in de 13de eeuw een versterkte hoeve stond. De traptoren draagt een wapensteen van het geslacht Van Grevenbroeck, dat in de 17de en het begin van de 18de eeuw het kasteel bezat. Na verbouwingen in de 17de en de 18de eeuw onderging het gebouw in 1817 een ingrijpende verbouwing en uitbreiding, waarbij onder meer de ommuring en slotgracht gedeeltelijk

Helvoirt, Kasteel Zwijnsbergen, portierswoning

verdwenen. Uit die tijd dateren ook de huidige vensters en in het interieur een stucreliëf met voorstelling van Hercules. De portierswoning (Helvoirtsestraat 8) is een wit gepleisterd bijgebouw uit 1847 met empire-deuren en -vensters en aan de voorzijde een zuilenportiek.