Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Helmond

Stad ontstaan aan oevers van de Aa. De ontginning van het gebied werd ter hand genomen vanuit een reeds in 1178 bestaande uithof - later klooster - van de norbertijnerabdij te Floreffe (België) en vanuit het in 1238 gestichte cisterciënzerinnenklooster Binderen. Deze ontginning bevorderde de groei van de nederzetting, die in 1241 voor het eerst als stad wordt vermeld. Toen kreeg Helmond ook een aarden omwalling, die in het begin van de 15de eeuw werd voorzien van vier stadspoorten en omgeven door een gracht. In de zuidoosthoek van de stad verrees kort na 1500 het kasteel van de heren van Helmond. Tot het begin van de 16de eeuw beleefde de stad een bloeiperiode. In de Tachtigjarige Oorlog werd de stad afwisselend door Spaanse en Staatse troepen ingenomen, waarbij in

[p. 190]

Helmond, Kasteel en Kanaalzone

1594 een stadsbrand uitbrak. In 1602 kwam Helmond definitief in Staatse handen. De in 1603-'04 aangelegde bolwerken hebben nooit een belangrijke rol gespeeld. Met de pestepidemie van 1636 begon een lange periode van verval en armoede waar pas een einde aan kwam met de aanleg van de Zuid-Willemsvaart in 1822-'26.

Het vanouds in de omgeving van Helmond verbouwde vlas vormde de basis voor een huisnijverheid, waaruit zich in het midden van de 19de eeuw eerst een linnen- en daarna een katoennijverheid ontwikkelde. Vanaf 1860 kwam de metaalnijverheid tot bloei. De eerste fabrieken vestigden zich langs de Zuid-Willemsvaart - ter plaatse aangeduid als het kanaal- waarbij een voor de vroege industriële ontwikkeling karakteristieke afwisseling van fabrieken en fabrikantenvilla's ontstond. Aan de zuidzijde van de stad kwam een industriële zone tot ontwikkeling bij de in 1866 aangelegde spoorlijn van Eindhoven naar Venlo. Naast metaal en textiel kende Helmond ook een voedsel- en genotmiddelenindustrie, die echter minder een stempel op het stadsbeeld drukten.

De stad breidde zich vooral uit aan de noordwest- en de oostzijde, waar vooral in het begin van de 20ste eeuw volkswoningbouwcomplexen werden gebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog verrezen diverse nieuwe wijken en gingen gehuchten als Binderen, Hoogeind, Pannehoef en het dorp Mierlo-Hout geheel in de stad op. In de stadskern hebben de belangrijkste straten (Markt, Veestraat en Kerkstraat) hun oorspronkelijke beloop grotendeels behouden, maar de oude bebouwing is op veel plaatsen verdwenen. Het oude stratenpatroon werd zwaar aangetast door de aanleg van de Kasteeltraverse, die het kasteel van de stadskern heeft afgesneden. Net als in veel andere steden is ook in Helmond de industriële glorie voorbij en zijn veel industriegebouwen verdwenen.

De R.K. St.-Lambertuskerk (Kerkstraat 54) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek, gebouwd in 1856-'61 naar ontwerp van Th. Molkenboer. Van de gesloopte 15de-eeuwse voorganger bleef alleen de toren staan. Deze werd ommetseld en verhoogd met een achtzijdige lantaarn waarin een klokkenspel kwam te hangen uit 1724, gemaakt door A. Julien te Lier voor de abdij Postel (België). De kruisribgewelven van de kerk zijn grotendeels uitgevoerd in stucwerk op latten. E. Perey maakte in 1924-'25 de muurschilderingen. De kerk bevat een barokke preekstoel (omstreeks 1725), een doopvont (eind 18de eeuw), een hoogaltaar en zijaltaren, gemaakt door atelier J. Oor & Zn., naar ontwerp van H.J. van Tulder (1875). Biechtstoelen komen uit het atelier van L.C. Hezenmans (1886). Het in 1822 hierheen overgebrachte orgel werd in 1770-'72 voor de abdij te Averbode (België) vervaardigd door G. Robustelly. Het orgel heeft een rococo-vormgeving met overgangsvormen naar de Lodewijk XVI-stijl.

[p. 191]

Helmond, Herv. kerk

De voorm. Herv. kerk (Kerkstraat 19) is een vroeg-neogotische, achtkante centraalbouw met uitgebouwd ingangsportaal, driezijdig gesloten koor en een hoge achtzijdige dakruiter met naaldspits. De kerk werd gebouwd in 1847-'48 naar ontwerp van A. van Veggel. Het interieur heeft gestucadoorde gewelven, gestucte gotische vormen en gietijzeren vensters, alle elementen van de zogeheten Willem II-gotiek.

De R.K. St.-Luciakerk (Hoofdstraat 159, Mierlo-Hout) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek met toren, gebouwd in 1896 naar ontwerp van C. Franssen. De kerk bevat een hoofdaltaar (1896) gemaakt door de firma Lenaerts en een kruisweg (1906) door E. Perey.

Het klooster van de Zusters Clarissen (Molenstraat 74) werd in 1904 naar ontwerp van J.W. van der Putten gebouwd in eenvoudige neogotische vormen met neoromaanse elementen, Het fraterhuis annex school (Zuid Koninginnewal 49) werd in 1873-'75 gebouwd naar plannen van H.J. van Tulder in neoclassicistische vormen en met neogotische details.

De R.K. kerk O.L. Vrouw ter Hemelopneming (Wilhelminalaan 18) is een kerk in neobyzantijnse vormen. De bouw begon in 1915 naar plannen van A.J.J. Margry en werd onder leiding van J. Margry in 1928 voltooid. De muurschilderingen (1928) in het interieur zijn van C. Eyck.

De R.K. St.-Jozefkerk (Tolpost 1), een laat-neogotische kruiskerk met westtoren voorzien van octagonale spits, verrees in 1922-'31 naar ontwerp van W. te Riele. De pastorie (Bakelsedijk 1) en het R.K. klooster St.-Jozefgaarde (Prins Karelstraat 100), beide uit 1923, zijn ook van zijn hand.

De Hogere Burgerschool (Molenstraat 189-191) is een groot schoolgebouw in neoclassicistische vormen uit 1867, ontworpen door M. Dreesen in samenwerking met C. Vermeijs. In

Helmond, Speelhuis en boomwoningen

1918 werden de woningen van de directeur en de congiërge bij de school getrokken, waardoor de ingang aan de zijkant kwam te liggen.

Het voorm. kantongerecht (Weg op den Heuvel 9) is een blokvormig pand uit 1906. Het is gebouwd naar een ontwerp met neorenaissance-invloeden van de rijksbouwmeester voor het Ministerie van Justitie, W.C. Metzelaar. Het middenrisaliet heeft een torenvormige opbouw. Inwendig bevindt zich nog de zittingszaal met hoge houten lambrizering.

Het Speelhuis (Speelhuisplein 2) is een cultureel ontmoetingscentrum. Het bestaat uit 37 geschakelde en op een punt geplaatste kubussen die aan de onderzijde zijn verbonden door middel van betonstenen muren met daartussen glaswanden. In het midden steekt een hogere kubus uit als dak van de grote theaterzaal. Har Sanders voorzag de wanden en het plafond van de theaterzaal van een illusionistische tentbeschildering.

Rondom het voorplein staat een krans van achttien boomwoningen, uitgevoerd als afzonderlijk op hun punt geplaatste kubussen in houtkeletbouw op een stam van grijze betonstenen. Het geheel werd in 1972-'76 opgetrokken naar ontwerp van P. Blom in samenwerking met constructeur H.P. Kieft van de Bouwontwerpgroep Beltman. Aan de

[p. 192]

Helmond, Kasteel

kasteeltraverse staan drie boomwoningen (Wilhelminalaan 5-5b) van P. Blom, die in 1974 als proef werden gebouwd.

Het kasteel (Kasteelplein 1) is een omgracht en onderkelderd gebouw van vier om een binnenplaats gelegen vleugels met uitspringende ronde hoektorens. Het gebouw is toegankelijk via een stenen brug. De bouw van het kasteel begon omstreeks 1400, waarbij oorspronkelijk drie woonvleugels de binnenplaats omringden en de voorzijde werd afgesloten door een weermuur met toegangspoort. In 1549 teisterde een brand het gebouw, waarna enkel grote delen van het muurwerk overeind waren gebleven. Bij de herbouw verrezen tevens een nieuwe ingangsvleugel - met trapgevel boven de poort - en vierkante hoekpaviljoens met lage ingesnoerde spitsen. Mogelijk is in dezelfde bouwfase de westvleugel verbreed. Het kasteel doorstond ongeschonden de belegering in 1602 en de bezetting door de Fransen in 1672. Bij een verbouwing in 1683 kreeg de zuidvleugel aan de binnenplaats een hoofdingang voorzien van een topgevel in barokke vormen. De ronde hoektorens gaf men nieuwe, hoge achtkante spitsen. De buitenmuren kregen allengs diverse vensters, waardoor het oorspronkelijke weerbare karakter steeds meer verloren ging.

Na jaren van spaarzame bewoning werd het kasteel in 1781 verkocht aan C.F. Wesselman, muntmeester van Utrecht. Hij liet het pand met nieuwe schoorstenen en stucwerkplafonds weer bewoonbaar maken. In 1921 werd het kasteel

Helmond, Kasteel, plattegrond begane grond

bestemd tot raadhuis, waartoe naar plannen van J.W. Hanrath een uitgebreide verbouwing plaats vond. Aan de kant van de binnenplaats werden de zuid- en de oostvleugel verdubbeld, waarbij de 17de-eeuwse zuidgevel moest wijken. In de hoek tussen west- en zuidvleugel verrees een moderne ronde traptoren. Sinds 1982 doet het kasteel dienst als museum. Inwendig bevat het gebouw nog kelders met middeleeuwse gewelven en enkele vertrekken met 18de- en 19de-eeuws stucwerk en enige oude schouwen. Aan weerszijden van het voorplein, dat deel uitmaakt van het in 1921 naar plannen van L.A. Springer aangelegde wandelpark, staan twee kleine torens die dateren van na de brand van 1549 en die eens als wachtgebouw en duiventoren dienst deden.

Woonhuizen. De oudste huizen staan aan Markt en Kerkstraat. Het huis

[p. 193]

Helmond, Woon- en winkelpand Kerkstraat 48

De Valck (Markt 1) heeft achter de huidige 19de-eeuwse gevel een nog nagenoeg compleet gestapeld houtskelet met kapconstructie van kort na de stadsbrand van 1594. Markt 7 heeft een kern uit 1595 die nu schuilgaat achter een voorgevel uit omstreeks 1740 met een in- en uitgezwenkte top. Kerkstraat 48, in de kern eveneens laat-16de-eeuws, heeft een ingezwenkte lijstgevel uit 1890 en een jugendstil-winkelpui uit omstreeks 1906. Het opschrift ‘Vleeschhouwerij’ is in marmoriet uitgevoerd.

In het tweede kwart van de 19de eeuw verrezen rijke herenhuizen langs de pas gegraven Zuid-Willemsvaart. Het Huis met de Klok (Kanaaldijk N.W. 47) uit omstreeks 1830, gebouwd in neoclassicistische stijl, is daarvan een goed voorbeeld. Het pand was eerst in bezit van de textielfabrikantenfamilie Bots, daarna van fabrikantenfamilie Raymakers. Ook Karelstein (Kanaaldijk N.W. 121-123), omstreeks 1840 gebouwd in opdracht van jhr. C.Th. van der Brugghen, heer van Croy, diende als fabrikantenvilla. In 1875 werd het in tweeën gesplitst. De herenhuizen Kanaaldijk N.W. 63-67a werden in 1850 in neoclassicistische stijl gebouwd voor de fabrikanten J. Carp en G.W. Kaulen. Een vrijstaand neoclassicistisch pand is Villa Parkzicht (Kromme Steenweg 4), ook wel ‘Het kleine kasteel’ genoemd. Het verrees in 1858-'61 voor jhr. A.P. Wesselman van Helmond en was vanaf 1899 eigendom van de firma E.H. Begemann, wiens fabrieken zich achter het pand uitstrekten. Andere, veelal eclectisch vorm gegeven fabrikantenvilla's langs het kanaal zijn: Kanaaldijk N.W. 77 (1868-'69) voor de textielfabrikant W. Swinkels, met tuin in Engelse landschapsstijl, Kanaaldijk N.W. 81 (1882-'83) eveneens voor W. Swinkels naar plannen van J.B. Kam, Kanaaldijk N.W. 83 (1884) voor de margarinefabrikant C.A. Oyens met neovenetiaanse elementen, en Kanaaldijk N.W. 85 (1890) voor de baksteenfabrikant D. van Lokeren Campagne met elementen uit de Franse neorenaissance.

Ook aan de Markt verrezen imposante herenhuizen: Markt 24 (1872) voor F.J. Matthijsen van de Vlisco werd in eclectische vormen ontworpen door Th. Roijakkers. Deze architect ontwierp ook Markt 18-18a (1885) voor textielfabrikant W. Ramaer. J.B. Kam ontwierp in 1895 het herenhuis Markt 41 voor H.L. Fentener van Vlissingen. De meest imposante fabrikantenvilla is Markt 213 uit 1891, naar plannen van J.W. van der Putten. Dit rijke neorenaissancepand - met koetshuis om de hoek (Watermolenwal 1) - kwam tot stand voor textielfabrikant W. Prinzen. Het werd in 1923 verbouwd tot postkantoor. Voor J.F.A. Raymakers verbouwde Van der Putten in 1889 de fabrikantenvilla Mierloseweg 130 (met een kern uit 1830) eveneens in neorenaissance-stijl. Andere notabelen konden niet achterblijven, zoals te zien aan het pand Kerkstraat 47 uit 1882 van koopman Th.J. de Louw en Molenstraat 150 uit 1887 van burgemeester A. van Hoeck. Na de eeuwwisseling ontleenden de nieuwe voorname villa's, die steeds verder

Helmond, Fabrikantenvilla Markt 213

van het centrum af kwamen te liggen, hun statigheid aan een heroriëntatie op de vormen van het (Hollands) classicisme en de 18de-eeuwse Lodewijkstijlen. Jugendstil werd slechts bij uitzondering toegepast, zoals bij het herenhuis Markt 31 uit 1906, gebouwd naar plannen van F. Buskens voor metaalfabrikant J. van Thiel. Andere panden voor de familie Van Thiel zijn juist goede voorbeelden van deze heroriëntatie; President Rooseveltlaan 2 uit omstreeks 1905 is gebaseerd op de Engelse cottagearchitectuur en Villa Tilly (President Rooseveltlaan 4) uit 1913 (verbouwd in 1926), is gebouwd in ‘Um 1800’-stijl. H.L. Fentener van Vlissingen liet naar ontwerp van J.W. Hanrath in 1911 de villa Prins Hendriklaan 25 bouwen, een goed voorbeeld van een pand met (koloniaal-) Amerikaanse en (Hollands-) classicistische invloeden. In eenzelfde stijl ontwierp Hanrath ook: De Beemd (Aarle-Rixtelseweg 101) uit 1919 voor J.M. Matthijsen, met een formele tuinaanleg naar plannen van L.A. Springer, Aarle-Rixtelseweg 76 (circa 1920) en Aarle-Rixtelseweg 14 uit 1930 voor de directeur van de Nederlandse Schroefboutenfabriek A.P.L. van Thiel. In de jaren twintig verschenen ook enkele meer expressionistisch vorm gegeven fabrikantenvilla's. Aarle-Rixtelseweg 63, een villa op

[p. 194]

Helmond, Fabrikantenvilla Aarle-Rixtelseweg 63 (Vlindervilla)

vlindervormige plattegrond met toren uit 1921, is hiervan een goed voorbeeld. Textielfabrikant J.A. Carp liet het bouwen naar plannen van H. Teewisse met een park volgens ontwerp van tuinarchitect D. Tersteeg. Een ander voorbeeld is Warandelaan 11a, een fabrikantenvilla uit 1927 voor P. de Wit naar ontwerp van architect C.J. Bezemer.

Van de kleinere woningen uit deze tijd - veelal arbeiderswoningen - zijn de meeste inmiddels weer uit het straatbeeld verdwenen. Voorbeelden zijn nog te vinden aan de Bindersestraat, het Ketsegangske (1869) en de Molenstraat. Vanaf het begin van de 20ste eeuw verrezen in het noordwesten van de stad burgermans- en middenstandswoningen. Van de laatste zijn Steenweg 45-67 goede voorbeelden. Garenfabriek Carp liet ze in 1920 bouwen naar plannen van C. Roffelsen. Ook het dubbele woonhuis De Roef/De Boeg (Prins Bernhardlaan 7-9) uit 1922, door architect W.A. Dille oorspronkelijk gepland als één huis, is een goed voorbeeld. Vergelijkbare panden uit de jaren twintig naar plannen van C. Roffelsen en G.L. de Vries zijn te vinden aan de Julianalaan en Emmastraat.

Volkswoningbouw. Aan de oostzijde van de stad verrezen de eerste woningbouwcomplexen, zoals dat aan het Advocaat Botsplein (1919-'20) van woningbouwvereniging Volksbelang en een complex aan de Willem Beringstraat, naar plannen van J. Bezemer voor de katholieke woningbouwvereniging De Hoop. De belangrijkste complexen ontstonden in de jaren twintig naar plannen van Alb. Otten voor Volksbelang en van G.L. de Vries voor De Hoop. De beste voorbeelden van het werk van Otten zijn Hemelrijk (Timmermanstraat e.o.) uit 1922-'24 en het Klaverhof (Willem Prinzenstraat e.o.) uit 1927-'28, met grote dakvlakken en expressionistische elementen. Van G.L. de Vries zijn het complex met poortwoningen Marterstraat/Hermelijnstraat (1922-'23) met expressionistische elementen en het iets verderop gelegen voorm. badhuis (Pastoor van Leeuwenstraat 22a) uit 1928. Ook het complex met poortwoningen Hindestraat/Eekhoornstraat

Helmond, Katoendrukkerij Vlisco

(1930) is een goed voorbeeld van zijn werk en van vroege sociale woningbouw.

Winkels. De voorm. winkel van De Gruyter (Veestraat 2) dateert uit 1917 en heeft art deco-elementen naar ontwerp van W.G. Welsing. Markt 5 is een winkel in historiserende vormen uit 1931, gebouwd in opdracht van D. Kat.

Kantoren. Het bankgebouw Lotchius & Co. (Kanaaldijk N.W. 41) werd in 1917 gebouwd naar plannen van J.P. Fokker in een stijl met expressionistische elementen. Het hoofdkantoor van Nedschroef (Kanaaldijk N.W. 71) stamt uit 1918 en is gebouwd in ‘Um 1800’-stijl. Het kantoor van de EDAH (Kanaaldijk N.O. 80-82) werd in 1927 gebouwd naar plannen van S.L.A. Orie in een stijl met elementen van expressionisme en functionalisme.

Industriegebouwen. Van de eens belangrijke textiel- en metaalindustrie langs de Zuid-Willemsvaart resteren nog enkele gebouwcomplexen. Het voorm. fabriekspand annex pakhuis Kanaaldijk N.W. 49 werd in 1840 gebouwd in opdracht van J.A. Bots; het heeft drie verdiepingen en aan de kopse kanten in- en uitgezwenkte gevels. In 1847 werd het pand opgenomen in de katoenfabriek van J.A. Raymakers & Co. en vanaf 1862 was het in gebruik als blauwververij. Van de ernaast gelegen fabriek van firma Raymakers (opgericht in 1730) resteren nog het hoofdkantoor (Kanaaldijk N.W. 61) uit 1926, gebouwd naar plannen van S.L.A. Orie, en, eveneens van zijn hand, de daarachter

[p. 195]

gelegen fabriekshal uit 1951-'52 met watertoren uit 1948 in betonskeletbouw. De toren is voorzien van een straatklok en een Phoenix-beeld. Aan de oostzijde van de vaart ligt nog het fabriekscomplex van de in 1843 opgerichte katoendrukkerij P.A. Sutorius en Co. met als vennoot P. Fentener van Vlissingen. Vanaf 1916 werd dit de N.V.P. Fentener van Vlissingen en Co., kortweg Vlisco (Binnen Parallelweg 27). Interessant is de oude watertoren uit 1884, naar ontwerp van Th. Roijakkers, maar vooral het drielaags fabrieksgebouw langs de vaart, een vroeg voorbeeld van betonskeletbouw uit 1911 naar plannen van A. Beltman. Het oudste deel van de voorm. cacaofabriek van de Kon. Ned. Cacaofabriek N.V. Helm (Kanaaldijk Z.O. 116-120) dateert uit 1894 en is ontworpen door J.W. van der Putten. De uitbreidingen in zuidelijke richting dateren respectievelijk uit 1906 en 1920.

De watertoren (Torenstraat ong.), een met baksteen omkleedde betonskeletconstructie met twee vlakbodemreservoirs, verrees in 1948 naar ontwerp van J.H.J. Kording.

Begraafplaatsen. De Herv. begraafplaats (Molenstraat 70) werd in 1865 aangelegd met doodgraverswoning annex baarhuis uit 1869. Interessant is het grafmonument uit 1927 van P. Fentener van Vlissingen, uitgevoerd in art deco-stijl; het beeldhouwwerk is mogelijk van H. Krop. De in 1880 aangelegde R.K. begraafplaats (Molenstraat 72) is toegankelijk via een neoclassicistisch poortgebouw met dienstwoning uit dat jaar. De begraafplaats heeft een rechtlijnige aanleg. Langs het middenpad liggen diverse rijke graven van textielfabrikanten als Raymakers en Van Glabbeek; rondom de calvarieberg zijn pastoorsgraven te vinden.