Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Grave

Stad aan de Maas, gesticht door de Herman II van Cuijk bij het kasteel dat hij liet bouwen nadat zijn kasteel te Cuijk in 1132 was verwoest. De mogelijkheid tot inundatie en het kunnen aanleggen van een natte gracht maakte hier een betere verdediging mogelijk. De nederzetting kwam in de 12de en 13de eeuw tot ontwikkeling. Vanaf het midden van de 13de eeuw is er een planmatige stedelijke structuur herkenbaar, waarin de Oliestraat, de Maasstraat/Rogstraat en de Hoofschestraat drie min of meer gelijkmatige hoofdstraten vormen, onderling verbonden door dwarsstraten. Op de voornamelijk rechthoekige bouwblokken verrezen overwegend diepe huizen. Eind

[p. 172]

Grave, Binnenstad

1	R.K. St.-Elisabethskerk (zie p. 173)
2	Herv. kerk (p. 174)
3	Synagoge (p. 175)
4	St.-Catharinagasthuis (p. 175)
5	Hospitium Christianae Bene Ficentias Sacrum (p. 175)
6	Rijkspsychiatrische Inrichting (t.p.v. kasteel) (p. 175)
7	Stadhuis (p. 175)
8	Hoofdwacht (p. 175)
9	kazerne Het Noorderblok (p. 175)
10	sociëteit De Graafse Poort (p. 175)
11	Postkantoor (p. 175)
12	Hampoort (p. 177)

13de eeuw werd de stad uitgebreid en versterkt met een eerste ommuring en een natte gracht. Het in de zuidwesthoek gelegen kasteel, was zelf ook omgeven door een natte gracht. In 1423 kwamen Grave en het land van Cuijk onder Gelders bestuur. De stad kreeg in 1452 toestemming tot het houden van twee jaarmarkten en wat later het privilege tot het bierbrouwen. Voor de ontwikkeling van de handel was de ligging aan de Maas op zich gunstig, maar de sterke positie van het stroomopwaarts gelegen Venlo en het nagenoeg onbewoonde, drassige achterland van de Peel werkten nadelig. Door de strategische ligging op de grens van Gelre en Brabant en aan de hoofdweg van Nijmegen naar 's-Hertogenbosch had Grave een belangrijke rol als garnizoensstad.

Grave, Stadsaanzicht over de Maas (midden 17de eeuw)

In de loop der tijd maakte de stad diverse belegeringen door die met de nodige verwoestingen gepaard gingen. Begin 1568 trokken Spaanse troepen de stad binnen. Deze werden in 1577 door Staatse troepen verdreven. Na een beleg van drie maanden viel Grave in 1586 opnieuw in Spaanse handen, maar met de herovering door prins Maurits werd het in 1602 definitief Staats. Door een tactische fout viel de vesting in 1672 in Franse handen, waarna zij het in 1674 na vier weken zware beschietingen werd heroverd door prins Willem III. Het kasteel werd verwoest en niet meer herbouwd. Ook de rest van de stad liep zware schade op, die slechts moeizaam kon worden hersteld. Na wekenlange beschietingen werd Grave in 1794 opnieuw door de Fransen ingenomen, waarbij weer zware beschadigingen werden aangericht. In 1841-'53 werden de verdedigingswerken voor het laatst verbeterd. In 1874 werd Grave als vesting opgeheven en het garnizoen verhuisde naar Amersfoort. De vrijgekomen gebouwen en terreinen werden gedeeltelijk gebruikt voor de vestiging van de Rijks Psychiatrische Inrichting, een missionarissenopleiding en twee blindeninstituten: ‘St.-Henricus’ voor jongens en ‘De Wijnberg’ voor meisjes.

Door de bouw van de Maasbrug in 1925-'29 werd de stad beter bereikbaar en kon

[p. 173]

Grave, Stad en rivier

het doorgaande verkeer buiten het centrum om worden geleid. De tegelijk met de brug aangelegde stuw, de Maaskanalisatie en de omlegging van de Raam hadden tot gevolg dat het gebied rondom Grave voortaan weinig wateroverlast meer ondervond van de Beerse Overlaat. In 1940 liet men de brug springen; in 1944 viel de herstelde brug onbeschadigd in handen van Amerikaanse parachutisten. Na de Tweede Wereldoorlog vonden herstel en sanering van de binnenstad plaats, waarbij aan de noordwestzijde veel nieuwbouw plaatsvond. Aan de zuiden westzijde verrezen nieuwbouwwijken en aan de landzijde van de buiten gebruik geraakte Hampoort kwam aan het eind van de jaren zestig de nieuwbouw van het uit de Wijnberg ontstane blindeninstituut Theofaan tot stand.

De R.K. St.-Elisabethskerk (Hoofdwagt 1) [1], oorspronkelijk een ruime laat-gotische kruisbasiliek, heeft veel te leiden heeft gehad van beschietingen en andere rampspoed. De eerste, romaanse, Elisabethskerk werd in de tweede helft van de 13de eeuw gesticht en in 1308 verheven tot kapittelkerk. Na de stadsbrand van 1416 werd deze herbouwd met een groter koor, waarna in het midden van de 15de eeuw de bouw van een nieuwe toren volgde. Aan het eind van de 15de eeuw werd het schip vernieuwd en vergroot en in 1506-'16 verrezen het driezijdig gesloten koor en de sacristie aan de zuidzijde, met gedraaide schoorsteenbekroning en netgewelven. Omstreeks 1535 volgde de bouw van de zuidelijke transeptarm. De zuidgevel met overhoekse pilasters kwam mogelijk tot stand naar plannen van Alessandro Pasqualini. De gevel is voorzien van een klassieke decoratie in de vormen van de vroege renaissance, bestaande uit een basement met dorische pilasters, waarboven een superpositie van de orden die boven de beide spitsboogvensters worden verbonden door een bogenrij op korte pilasters. De gelede topgevel is voorzien van pilasters met hermen, voluten en een afsluitend fronton. Ten slotte verrees in 1564 de noordertranseptarm. De noordgevel heeft in de top een rondboogomlijsting met daarin een in mergel uitgevoerd reliëf dat de Annunciatie uitbeeldt.

Bij de beschieting van de stad in 1674 werd de kerk zwaar beschadigd, waarna het schip tot ruïne verviel. In 1707-'09 werden koor en transept hersteld, maar in 1794 wederom zwaar beschadigd. Na watersnood en storm in 1837 werd de kerk in 1842 opnieuw hersteld en kreeg ze een nieuwe dakruiter. Eén van de vieringspijlers was echter dermate ondermijnd dat deze in 1864 instortte en een deel van het schip en het transept meesleurde. Men herstelde het transept en slechts één schiptravee, met zijbeuken in gewijzigde vorm. De toren brandde na een blikseminslag in 1866 uit en werd in 1874 gesloopt. Door alle ellende bleven uiteindelijk slechts het koor, het transept en één travee van het schip over. Bij de restauratie in 1974-'81 is in het plaveisel van het kerkplein de plattegrond van het

[p. 174]

Grave, R.K. St.-Elisabethskerk

schip aangegeven. In de noordwesthoek van het plein bevinden zich nog de restanten van de voormalige doopkapel. In het kerkinterieur heeft men de 19de-eeuwse stucgewelven bij de laatste restauratie gedeeltelijk vernieuwd. De

Grave, R.K. St.-Elisabethskerk, plattegrond

muren en de gewelven zijn in 1904 door J.M. Heymans beschilderd, onder meer met neogotisch sjabloonwerk. Het vroeg-18de-eeuwse barokke meubilair is afkomstig uit Vlaamse kloosters. Het hoofdaltaar bevat een altaarstuk dat een kopie is van de Kruisiging door Anthonie van Dijck in de St.-Romboutskathedraal te Mechelen. De twee bijbehorende zijaltaren, met laat-19de-eeuwse gipsen beelden, staan in het transept opgesteld. De overvloedig met engelen en loofwerk versierde preekstoel stamt eveneens uit het begin van de 18de eeuw. Van de beide biechtstoelen is er een gedateerd 1713. De rijk bewerkte communiebank uit 1758 staat thans in het koor opgesteld. Tegen de westwand van de noorderdwarsarm bevindt zich het marmeren grafmonument voor hertog Arnoud van Gelre († 1473), dat werd ontworpen door S.C. Hoffman en opgericht in 1802 nadat een ouder praalgraf in 1794 was verwoest. Het orgel werd in 1846 gebouwd door F.C. Smits en in 1866 hersteld.

Van de diverse beelden zijn te noemen: de beelden van Jacobus de Meerdere en Eligius (vroeg-16de-eeuws), van Maria met Kind, St.-Elisabeth met een kreupele bedelaar en St.-Jozef met het Jezuskind op de arm (vroeg-18de-eeuws), een zevental aan Petrus Verhoeven toegeschreven beelden waaronder de groep van Christus en Johannes de Doper (vroeg-18de-eeuws) en een door Walter Pompe vervaardigde beeldengroep van St.-Rochus met de engel (midden 18de eeuw). Verder bevat de kerk een paneel ter nagedachtenis van Mr. Jacob de Haen, kanunnik van de St.-Elisabethskerk (1528), een memorietafel van deken Gisbertus Molanus (1612) en een aan Daniël Seghers toegeschreven schilderij met de allegorie van het Geloof in een bloemenkrans (tweede kwart 17de eeuw). In de vloer van de kerk en buiten aan de westzijde bevindt zich een aantal, vaak fraai bewerkte grafzerken, waarvan de oudste uit de 16de eeuw dateren. De kerkschat werd ondergebracht in de lage smalle aanbouw die tijdens de restauratie in 1974-'81 aan de westzijde werd opgetrokken.

De Herv. kerk (Bagijnenstraat 1) [2] is een laat-15de-eeuwse zaalkerk met steunberen, driezijdig gesloten koor en op de noordwesthoek een achtkante uitgebouwde traptoren. De kerk werd oorspronkelijk gebouwd als kapel van het uit het begijnhof ‘Maria-graf’ ontstane franciscanessenklooster. Na stormschade kreeg het gebouw in 1844-'46 een nieuwe kap en een dakruiter; verder heeft men de vensters gedeeltelijk dichtgemaakt en voorzien van gietijzeren harnassen. Ook het stucwerkplafond dateert van die verbouwing. De preek-

[p. 175]

stoel en drie koperen kronen stammen uit omstreeks 1650. Het orgel werd in 1793 gebouwd door J.C. Kleine en na oorlogsschade herbouwd door J. Tiets in 1806.

De voorm. synagoge (Oliestraat 18-20) [3] is een eenvoudig diep pand uit 1871. De voorgevel is voorzien van overhoekse pinakels en een klimmend boogfries. Aan de rechterzijde is de mikwa uitgebouwd.

Het voorm. St.-Catharinagasthuis (Brugstraat 13) [4] werd in 1290 gesticht en in 1835 geheel afgebroken en herbouwd in neoclassicistische vormen. Het doet nu dienst als gemeenschapshuis.

Het voorm. Hospitium Christianae Bene Ficentias Sacrum (Oliestraat 1) [5] werd in 1931 in traditionele vormen gebouwd. Het is het enige overblijfsel van een in 1848 door de Zusters van Liefde uit Tilburg gesticht klooster (gesloopt in 1970). In dat klooster werden vanaf 1882 blinde meisjes opgenomen en het stond daarom beter bekend als ‘Blindeninstituut De Wijnberg’.

De voorm. Rijks Psychiatrische Inrichting (St.-Elisabethstraat 35) [6] werd in 1898 gebouwd naar plannen van rijksbouwmeester J. van Lokhorst. Daarbij maakte men gebruik van resten van het in 1674 door de Fransen verwoeste kasteel van de heren van Cuijk, dat omstreeks 1140 was gebouwd en in 1534 was verbouwd naar plannen van Alessandro Pasqualini. Op de plaats van het eigenlijke kasteel werd in 1679-'92 een bank aangelegd met vijf kazematten. De gebouwen rond het voorhof, de ‘Marstal’ (gebouwd vóór 1521), het ‘Lange Huis’ (1534) en het wagenhuis (omstreeks 1534) bleven behouden als militair arsenaal. In 1766 voegde men aan de westzijde een kruithuis toe. Als compensatie voor het verlies van de vestingstatus in 1874 werd in Grave deze rijksinrichting gevestigd. De bank herschiep men in een tuin in Engelse landschapsstijl. In 1898 werd het kruithuis tot kapel omgebouwd; het 16de-eeuwse arsenaal werd ingrijpend gewijzigd en opgenomen in een groter gebouw met kenmerken van de chaletstijl. De zolders werden ingericht als slaapzalen en kregen nieuwe, in 1950 vernieuwde, dakkapellen.

Grave, Stadhuis

In 1905 kwam er aan de noordzijde nog een ziekenvleugel met serre tot stand.

Het stadhuis (Hoofdwagt 2) [7] is een in de loop der tijd sterk verbouwd en gerestaureerd complex. Het oudste deel dateert waarschijnlijk van kort na de stadsbrand van 1416, die het oude stadhuis verwoestte. De rechtervleugel werd omstreeks 1615 gebouwd en in 1798 bracht men het bordes aan. Na verbouwingen in 1820 en 1862, verdween de gevel in 1870 onder een pleisterlaag. In 1966-'69 werd het stadhuis ingrijpend gerestaureerd naar plannen van C. Pouderoyen en sindsdien maakt het deel uit van een modern gemeentehuiscomplex. Na ontpleistering werd het gebouw op grond van bouwsporen en een prent uit 1732 zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat teruggebracht. Men reconstrueerde de aan drie zijden van de dakvoet omlopende weergang met arkels uitkragend op een fries van spitsbogen, en de kruiskozijnen met de - niet geheel correcte - maniëristische bekroningen. Het interieur bevat nog vier vroeg-17de-eeuwse gebeeldhouwde zandstenen balkconsoles en enkele, in een wandbetimmering verwerkte, restanten van een eikenhouten schepenbank uit 1650.

De voorm. Hoofdwacht (Hoofdwagt 5) [8] van de vesting Grave werd omstreeks 1730 gevestigd in een ouder pand, dat in 1699 al was verbouwd tot Vleeshal. Zijn huidige uiterlijk kreeg het gebouw omstreeks 1730, maar na de opheffing van de vesting werd de begane grond omstreeks 1885 verbouwd tot winkel.

De voorm. corps du garde (Maaskade 14) is een in opzet 18de-eeuws wachtgebouw, strategisch gelegen tegenover de Maaspoort. Het dient nu als garage.

De voorm. kazerne Het Noorderblok (Ruyterstraat 2) [9], gelegen in de keel van bastion Bekaf, stamt uit 1825. Het werd in 1895 in gebruik genomen als missionarissenopleiding en is recent verbouwd tot appartementen en bedrijfsruimten.

De stadspomp (Markt ong.) is een natuurstenen pomp uit 1798 versierd met Lodewijk XVI-motieven.

Sociëteit ‘De Graafse Poort’ (Het Kasteeltje 2) [10] is een langgerekt eclectisch pand met souterrain uit 1876. De bel-etage wordt over de gehele breedte ingenomen door een feestzaal met stucplafond. Boven de ingang staat de tekst ‘sociëteit’. Daarboven bevindt zich een ronde dakkapel met zinken beëindiging.

Het postkantoor (Klinkerstraat 15) [11] is een omstreeks 1920 gebouwd pand in traditionele vormen met een inen uitgezwenkte topgevel.

Het monument Maria, Hoge Hertogin van Brabant (Arnoud van Gelderweg ong.) uit 1947 bestaat uit een tufstenen Mariabeeld van de hand van P. Roovers onder een bakstenen bal-

[p. 176]

dakijn met leien tentdak naar plannen van de architect Schütz.

Woonhuizen. Grave bezit nog verschillende huizen met een oude kern. Deze huizen zijn in de loop van de tijd diverse malen verbouwd, niet zelden na oorlogsschade. Vanaf de jaren zeventig van de 20ste eeuw zijn veel huizen opgeknapt, waarbij men - soms te ingrijpend - de voorgevel in de oorspronkelijke vorm heeft teruggebracht.

Markt 1 en St.-Jansstraat 21 zijn wellicht in aanleg nog 16de-eeuws. De deur en de vensters op de begane grond zijn te zamen met de vensters van de eerste verdieping gevat in rechthoekige nissen, de vensters daarboven zijn gevat in korfboognissen. De zijgevel wordt gesteund door drie steunberen. De blokkenbepleistering en de rechte kroonlijst werden in de 19de eeuw aangebracht. Het vrijstaande pand Boreel de Mauregnaultstraat 1 stamt in opzet uit het midden van de 16de eeuw. Vanwege de ligging nabij het kasteel is het niet uitgesloten dat er vroeger ook een functionele relatie bestond. De dwarse huizen Gasthuisstraat 46 en 48 zijn in aanleg eveneens 16de-eeuws; de eerste heeft kloosterkozijnen aan de achterzijde, het laatste is voorzien van de jaartalankers ‘1575’. Gasthuisstraat 58 heeft een gevel uit omstreeks 1910, maar onder de gootlijst bevinden zich vier laat-16de-eeuwse zandstenen consoles in maniëristische vormen.

Van de vroeg-17de-eeuwse gevels is de top doorgaans verdwenen en heeft men de puien veelal gereconstrueerd. Deze gevels worden gekenmerkt door terugliggende vensters met driepasversiering in de boogtrommels van de verdieping en muurdammen die beneden ontspringen op zuiltjes en daarboven op kraagstenen in de vorm van een kopje. Dit geveltype wordt ook wel aangeduid als ‘Dordtse gevel’. Voorbeelden zijn Oliestraat 6, Hamstraat 23, 26 en 26A. Vergelijkbaar zijn Hamstraat 25, met meander- en stervormig siermetselwerk en twee natuurstenen leeuwenkoppen, Brugstraat 2 en de later gepleisterde gevel Rogstraat 10 met gevelsteen met pauw.

Veelal 18de-eeuws zijn de gevels met inen uitgezwenkte toppen, soms voorzien van schouderstukken. Voorbeelden zijn

Grave, Woonhuis met apotheek Klinkerstraat 21

Hamstraat 22-24 uit omstreeks 1740 en Rogstraat 37 en Rogstraat 11-13, beide uit de tweede helft van de 18de eeuw. Maasstraat 6 heeft een deuromlijsting in Lodewijk XV-stijl. Deuren en bovenlichten in Lodewijk XVI-stijl hebben: Brugstraat 1, Rogstraat 22, Klinkerstraat 4 en 9. Hele panden van na de beschieting in 1794 zijn Rogstraat 30-34 en Brugstraat 5.

Rogstraat 17 stamt uit het begin van de 19de eeuw en heeft een voor die tijd karakteristieke gevel, waarbij de baksteen eerst met specie in baksteenkleur is bijgewerkt en pas daarna gevoegd. Maasstraat 15 is een voorbeeld van een 19de-eeuwse lijstgevel met blokkenbepleistering en stucornamenten boven de vensters. Markt 14-16 is eveneens uitgevoerd in eclectische vormen en heeft een balkon met rijk uitgevoerde consoles. De gevel van Maasstraat 19 werd omstreeks 1865 voor een ouder huis geplaatst. Maasstraat 21 is een groot 18de-eeuws herenhuis met fronton en zinken pilonen. Boven de wagendeur aan de zijkant werd in 1891 een zijkamer uitgebouwd. Bij dezelfde verbouwing, naar plannen van A.G. de Beer voor notaris A. Stael, verrees achter het pand, aan de Maaskade, een aangebouwde kamer in chaletstijl. Op het oude tracé van de stadswal verrees omstreeks 1910 het herenhuis La Feullade (St.-Elisabethstraat 12) met elementen van de chaletstijl. Een fraaie wit gepleisterde gevel heeft Klinkerstraat 21, dat dokter Kanters omstreeks 1905 liet bouwen. De gevel is voorzien van vensters omzoomd met rode verblendsteen en boogvelden met siertegeltjes. Een tegeltableau toont in Griekse letters de naam ‘Asklepios’, de god van de geneeskunde. Markt 10, ten slotte, is een karakteristiek voorbeeld van een wederopbouwpand uit omstreeks 1950.

Winkelpuien. Grave bezit nog interessante winkelpuien, waaronder Rogstraat 18 (omstreeks 1860), Hamstraat 8 (1890), in neorenaissance-vormen en Rogstraat 28 - gesigneerd ‘J.K. 1903’ - in jugendstilvormen. Het meest opmerkelijk is de winkelpui in jugendstil-vormen van Hamstraat 19, met penanten in roze en rode geglazuurde steen, gesigneerd ‘J.K. 1906’. Rogstraat 12 heeft een kenmerkende art deco-pui uit omstreeks 1925.

Herbergen. Van de diverse horecagelegenheden in de stad moet het Oranje Hotel (Brugstraat 8) met mogelijk 17de-eeuwse kern genoemd worden. Dicht bij de Hampoort ligt De Eenhoorn (Hamstraat 28), een voormalig hotel met binnenplaats, koetshuis en poort; de laatste is voorzien van de jaartalsteen ‘1787’. De Poort van Cleve (Hamstraat 1) is een ouder hoekpand, dat omstreeks 1865 van een nieuwe eclectische gevel werd voorzien. In de Klinkerstraat kreeg het toen een aanbouw met loggia en balkon; de naam van het hotel-café staat in de gevel daarboven.

Verdedigingswerken. Van de middeleeuwse omwalling bleef langs de Maaskade een walmuur met twee rondelen bewaard. Daarop staan de door J. Berenger uit Douai gegoten kanonnen ‘L'Intriguant’ (1778) en ‘Le Partisan’ (1787). Onder Staats gezag werd de bestaande verdediging in 1582 vervangen door een stelsel met zeven bastions, waarvan één aan de overzijde van de Maas. De in 1672-'74 zwaar beschadigde verdedigingswerken werden in 1679-'92 herbouwd naar plannen van Paul Storff de Belville, waarna in 1699-1701 naar ontwerp van Menno baron van Coehoorn verdere werken werden uitgevoerd. De omwalling, vier zijden van een regelmatige zeshoek, kreeg aan de landzijde

[p. 177]

Grave, Hampoort

drie hele bastions en sloot tegen de rivier aan met twee halve bastions. Aan de overzijde van de Maas kwam een hoornwerk met natte gracht en twee ravelijnen tot stand, maar daarvan is niets meer over. Aan de noordzijde van de stadskern is het halfbastion Bekaf nog herkenbaar en aan de zuidwestzijde ligt nog een deel van de vestinggracht (De Raam). Vanaf het veer over de Maas gaf de Maaspoort toegang tot de stad. Deze poort werd afgebroken in 1887 maar herbouwd in 1994 naar ontwerp van H. Brinkhuis. Aan de landzijde gaven de (verdwenen) Brugpoort en de Hampoort toegang tot de stad. De Hampoort (Elisabethstraat 10) [12] is een in 1688 in twee kleuren geslepen baksteen gebouwde poort voorzien van pilastergevels. De gevel aan de landzijde is rijker dan die aan de stadszijde, met zandstenen onderdelen als basementen, kapitelen en kroonlijst. De poort bestaat uit een met graatgewelven overdekte, in plattegrond geknikte doorgang, die aan de stadzijde uitkomt in een hal waarvan de graatgewelven gedragen worden door twee vrijstaande pijlers. Eveneens overwelfde zijruimten aan weerszijden van deze hal boden onderdak aan twee bataljons voetvolk. De façade aan de landzijde heeft een geblokte dorische pilasterstelling met nissen een zandstenen ingangsomlijsting, waarin een houten deur zit. In het fronton zijn de gekroonde wapens aangebracht van de stad Grave en de

Grave, Hampoort, plattegrond

Republiek der Verenigde Nederlanden.

De Oude Haven werd in 1841-'44 in opdracht van koning Willem II vernieuwd. De hardstenen schaalsteen dateert uit die tijd. De dubbele inlaat met tandradschuiven voor het water van de Raam aan kant van de Brugstraat dateert van omstreeks 1890. Aan de oostzijde van de haven werd gelijktijdig de zogeheten bomvrije aangelegd, een grote kazemat die tussen 1876 en 1914 weer werd gesloopt.

De verkeersbrug met onderliggend stuw- en sluiscomplex (Arnold van Gelderweg ong.), ten noorden van de stad, werd gebouwd in 1926-'29 naar plannen van C.F. Egelie, ingenieur van Rijkswaterstaat. De 515 meter lange, nagenoeg geheel geklonken stalen brug rust op zeven pijlers en twee

Grave, Maasbrug met stuw

landhoofden. Onder de middelste drie brugsegmenten bevinden zich de Maasstuwen, die bestaan uit een aantal metalen schuiven met kettingen die werden bediend door een verrijdbare kraanwagen. Oostelijk van de stuwen, op Gelders grondgebied, bevindt zich de sinds 1972 dubbele schutsluis.

Het gemaal Van Sasse (Mars en Wijthdijk 1), gelegen ten noorden van de stad, is een elektrisch gemaal in traditionele vormen. Het werd in 1928-'29 gebouwd naar plannen van Ingenieursbureau Van Hasselt & De Koning om de afwatering van de Raam te verbeteren.

Escharen. In dit dorp ten zuiden van

[p. 178]

Grave werd in 1863-'65 ter plaatse van een oudere kerk de R.K. St.-Lambertuskerk (Burg. De Bourbonplein 2) gebouwd, een eenbeukige neogotische kerk met westtoren geflankeerd door zijkapellen. De toren van drie geledingen wordt bekroond door een ingesnoerde naaldspits. In 1930 werd de kerk onder leiding van J. Werten uitgebreid. Het voorm. raadhuis (St.-Machutusweg 7-9) is een sober neoclassicistisch pand uit 1876 met markante hoge bordestrap voorzien van gietijzeren balustrade met gemeentewapen. De trapgevel en de cel aan de achterzijde zijn omstreeks 1900 toegevoegd.