Gilze
(gemeente Gilze en Rijen)
Domeinakkerdorp ontstaan in de middeleeuwen, bestaande uit een kerk en een afzonderlijke ‘plaatse’ (Heuvel). Het dorp werd in het derde kwart van de 19de eeuw overvleugeld door het nabijgelegen Rijen.
De R.K. kerk St.-Petrus' Banden (Kerkstraat 116) is een kruiskerk met een driebeukig transept en een westtoren. De oorspronkelijk omstreeks 1500 gebouwde, eenbeukige kruiskerk werd in 1880-'82 ingrijpend uitgebreid in neogotische stijl naar plannen van J.J. van Langelaar; men voegde zijbeuken met dwarskappen toe en verlengde de zuidelijke dwarsarm. In 1931-'32 breidde men de kerk naar plannen van W. te Riele nogmaals uit. Deze keer kreeg het transept aan de oostzijde een extra beuk. In 1944 werd de toren opgeblazen, waarbij ook het schip grotendeels werd verwoest. Bij de herbouw in 1950-'52, naar plannen van W. Bunnik, verlengde men het schip naar het westen, waar een nieuwe toren verrees. Bovendien kwam aan de westzijde van het transept de derde transeptbeuk tot stand. Na alle verbouwingen dateert alleen het noordelijke deel van de middelste transeptbeuk nog uit de late middeleeuwen.
De voorm.
schuurkerk (Kerkstraat 33) stond oorspronkelijk op het erf van
Gilze, Buitenplaats De Valkenberg
het gesloopte 17de-eeuwse huis ‘De Oude Pastorie’. Het is een grote Vlaamse schuur, waarvan een van de balken het jaartal 1647 draagt.
Buitenplaats De Valkenberg (Valkenberg 3), gelegen ten westen van het dorp, heeft een buitenhuis in eclectische stijl uit 1887. Het gebouw, dat in 1895 werd uitgebreid, bezit overigens waarschijnlijk nog een 18de-eeuwse kern. Het omringende landschapspark met uitgestrekt lanenstelsel kwam in de loop van de 19de eeuw in fasen tot stand. Het gepleisterde tuinmanshuis (Valkenberg 2) dateert uit het eind van de 19de eeuw.
Auteursrechtelijk beschermd