Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Geldrop

Kasteeldorp, ontstaan als beekdalnederzetting, waarvan de heerlijke rechten aan het eind van de 14de eeuw in bezit kwamen van de hertog van Gelre en waaraan het zijn naam dankt. In het midden van de 15de eeuw behoorde de heerlijkheid aan de graven van Horn. De Geldersen brandden het dorp in 1512 plat. In de 19de eeuw ontwikkelde het zich tot industrieplaats met enigszins stedelijke allure. Destijds nam de textielproductie een voorname plaats in. Tegenwoordig is Geldrop vooral een forenzendorp van Eindhoven.

Kasteel Geldrop (Mierloseweg 1) ligt in een park. De oorsprong van het gedeeltelijk omgrachte gebouw gaat terug tot 1377. In de 17de eeuw werd het grotendeels door brand verwoest en vervolgens herbouwd. De middenvleugel met verdieping en zadeldak tussen trapgevels heeft ankers met het jaartal 1616. Van de vroegere kruisvensters zijn nog enkele ontlastingsbogen in het muurwerk zichtbaar. Het interieur bevat een deur uit 1616; de gesneden bovendorpel draagt het wapen van het geslacht van Horn, heren van Geldrop en Heeze-Leende. Er is een 18de-eeuwse schouw. In een buitenmuur van de westvleugel zit een steen met het wapen van Adriaen van Sprangh (1769), de toenmalige bezitter van het kasteel. Aan de oostzijde resteert de onderbouw van een middeleeuwse woontoren, waarvan het bovendeel in 1840 werd afgebroken. Rond 1870 kreeg het kasteel een nieuwe eigenaar, H.P. Hoevenaar jr., die suikerfabrieken in Nederlands-Indië exploiteerde. Hij gaf het kasteel zijn huidige vorm door de bouw van nieuwe zijvleugels. De westvleugel rust nog op oude grondslagen.

Geldrop, R.K. kerk H.H. Maria en Brigida, interieur

Rondom het kasteel werd een Engelse tuin aangelegd. Uit dezelfde tijd stammen ook de oranjerie, de plantenkassen, de rentmeesterswoning annex koetshuis en paardenstal en de dienstwoning. Naast de dienstwoning staat een aggregaathuisje uit omstreeks 1920; het kasteel had toen nog een eigen elektriciteitsvoorziening.

De R.K. kerk H.H. Maria en Brigida (Nieuwendijk 2) is een driebeukige kruisbasiliek met klaverbladvormige oostpartij, gedomineerd door een massale koepeltoren boven de viering en twee hoge westtorens. De kerk werd gebouwd in 1889-'91 naar ontwerp van C. Weber, die teruggreep op de 13de-eeuwse romano-gotiek, met torens geïnspireerd door Cuypers' Munsterkerk te Roermond. Inwendig is baksteen in verschillende kleuren toegepast. De kruisribgewelven rusten op pijlers met zwarte schalken, geringde colonnetten en gepolychromeerde bladkapitelen. De achtkantige koepel heeft een stergewelf met per pijler een heiligenbeeld, onder andere Anna, Franciscus en Brigida. De polychromie bleef beperkt tot het koor en de vier zijaltaren. In het dwarsschip staan drie stenen biechtstoelen uit de bouwtijd.

Het voorm. St.-Vincentiushuis (Langstraat 13) uit 1899, gebouwd in

[p. 166]

eenvoudige neoclassicistische vormen, is een gaaf voorbeeld van de huizen die de St.-Vincentiusvereniging sinds 1846 stichtte.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis, Heuvel 1, is een neoclassicistisch pand uit 1870 naar ontwerp van H.A. Aghterberg. Het middenrisaliet wordt bekroond door een topgevel met uurwerk en een dakruiter met klok. Om de hoek voegde men in 1877 het post- en telegraafkantoor (Hofstraat 1) toe. Hofstraat 4 dient sinds 1920 als raadhuis. Dit gepleisterde, eclectische herenhuis verrees in 1868 voor textielfabrikant J.M. Eycken.

Woonhuizen. Met de komst van de textielindustrie ontstonden vooral rond de Heuvel fabrikantenwoningen. Het oudste is Heuvel 9, uit 1854, van wollenstoffenfabrikant A. van den Heuvel. De fabriek lag op het achterterrein. W. van den Heuvel liet in 1892 Heuvel 93-94 bouwen. Rond 1900 kwam ook Heuvel 22 voor dezelfde familie tot stand, in eclectische stijl. In die stijl liet A. van den Heuvel Bogardeind 25 bouwen, een rijke fabrikantenwoning met geprononceerde dakbekroning voorzien van een zinken oeil-de-boeff. Andere fabrikantenwoningen of rijke herenhuizen zijn: Langstraat 1 (1866), Heuvel 5 (1869), Heuvel 1 (omstreeks 1870), Langstraat 10 (1879), Heuvel 23 (1910), in chaletstijl, en Heuvel 2 (1911). Het herenhuis Heuvel 19 van bierbrouwer J. Bolsius verrees in 1903 in een combinatie van neorenaissance- en jugendstil-elementen. Het herbergt diverse stijlkamers, waaronder een met houten bank in art deco-stijl en een ruimte met ingebouwd dressoir en jugendstiltegelwerk. Advocaat W. Goossens liet in 1920 het huis Philoxenia (Stationsweg

Geldrop, Wollendekenfabriek N.V. De Wit

Geldrop, Wollenstoffenfabriek Fa. A. van den Heuvel & Zn. (1978)

46) bouwen. Het ontwerp van A.L. van Gestel is een heroriëntatie op traditionele vormen. Modern is het uit 1969-'71 stammende huis Helze 1, het eigen woonhuis van OD205-architect H.G. Smelt, een van de ontwerpers van de Technische Hogeschool Eindhoven. Industriegebouwen. Het voornaamste restant van de eens belangrijke Geldropse textielindustrie is de voorm. wollenstoffenfabriek Fa. A. van den Heuvel & Zn. (Molenstraat 9). Het oudste deel van dit fabriekscomplex is een uit 1863 stammend fabriekspand met verdieping. De Kleine Dommel stroomde via een doorgang met sluisje door dit gebouw en dreef destijds de machines aan. Aan de oostzijde bouwde men rond 1910 een fabriekshal met shed-dak. Deze hal gaat aan de voorzijde schuil achter een blinde siermuur, geleed door lisenen met spitse natuurstenen afdekkingen; tussen de lisenen zitten getoogde nissen met daarboven opengewerkte ovalen en

Geldrop, Station Geldrop, perronoverkapping

het fabrieksopschrift. De fabriek is in 1996-'97 verbouwd tot appartementen. De voorm. wollendekenfabriek N.V. De Wit (Parallelweg 26a-e) is een wit geschilderd fabrieksgebouw uit 1913, onder shed-daken. Het bood lange tijd onderdak aan het Natuurkundig Laboratorium van Philips. Van de voorm. linnenweverij Fa. Gebr. A. en M. van Agt (Bogardeind 33) resteert een fabrieksgebouw uit omstreeks 1870-'80, maar van de textielfabriek A. van der Heijden & Zn. slechts het uit 1923 stammende kantoor (Mierloseweg 16).

De perronoverkapping (Parallelweg ong.), overblijfsel van het in 1912-'13 naar plannen van G.W. van Heukelom gebouwde station Geldrop, bestaat uit een luifeldak met geklonken vakwerkspanten op twee rijen kolommen.

Windmolen. Aan de zuidrand van de dorpskern staat een wit gepleisterde, ronde beltkorenmolen (Molenakkers 5) uit 1843.

Zes Gehuchten. Lintdorp ten

[p. 167]

zuidwesten van Geldrop, gegroeid uit zes gehuchten. De R.K. kerk St.-Maria en St.-Brigida (Papenvoort 4) is een driebeukige neogotische kruiskerk met westtoren, gebouwd in 1879-'84 naar ontwerp van H.J. van Tulder. De toren heeft overhoekse steunberen, vier geledingen en een ingesnoerde spits. De oorspronkelijke polychromie van het interieur, in 1890-1900 uitgevoerd door P. Bockholts met figuratieve schilderingen door A. Brouwer, is nog geheel aanwezig. In het schip bevinden zich geschilderde kruiswegstaties, in het koor schilderingen van de Aanbidding der Wijzen, Johannes de Doper en het Lam Gods, Emmaus en de Ongelovige Thomas. Van de rijke neogotische inventaris zijn vooral het hoogaltaar (1884-'85) en de zijaltaren (1884-'90), door J.P. van der Mark in architecturale vormen uitgevoerd, interessant. Het doopvont dateert van 1898.