Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Gemert
(gemeente Gemert-Bakel)

Dorp ontstaan in de 9de eeuw en in de middeleeuwen uitgegroeid tot welvarend baandorp. Gemert kwam tot ontwikkeling bij het kasteel van de heren van Gemert - later de burcht van de Duitse Orde. Ter plaatse van het Ridderplein is de verbreding van de hoofdweg tot markt nog duidelijk zichtbaar. Gemert was van 1669 tot 1794 een vrije rijksheerlijkheid. Er waren dorpsbranden in 1780 en 1785. In het begin van de 19de eeuw kwam een vrij grote linnennijverheid tot ontwikkeling, gevolgd door katoennijverheid. In 1881 stichtte de firma Prinzen een stoomtextielfabriek en in 1901 richtte J.A. Raymakers een bontweverij op aan de Ruyschenbergstraat. Bij de sloop van de laatst genoemde fabriek in 1996 werden resten ontdekt van een 12de-eeuws houten kasteel van de heren van Gemert.

Kasteel Gemert (Ridderplein 11-17) bestaat uit een omgracht terrein met voorburcht en park en een eveneens omgrachte hoofdburcht, waar door de Duitse Orde onder het bewind van Iwan van Cortenbach (1410-'34) werd begonnen met de bouw van een kasteel dat in de loop der tijd nog diverse keren verbouwd en uitgebreid zou worden. Van

Gemert, Kasteel, poortgebouw

het middeleeuwse kasteel rest nog het zuidwestelijke hoekpaviljoen met aangrenzend poortgebouw, dat blijkens een opschrift boven de doorgang in 1548 werd verbouwd. Het 15de-eeuwse hoekpaviljoen is een van de weinige voorbeelden van profane gotische bouwkunst in Noord-Brabant. Het heeft twee verdiepingen boven een hoog souterrain en een steil zadeldak tussen twee met spaarnissen en traceringen versierde trapgevels. Drie hoeken zijn voorzien van uitkragende arkeltorentjes en de vierde van een traptoren. De natuurstenen venster- en

Gemert, Kasteel, hoofdgebouw

deuromlijstingen hebben in de meeste gevallen aan de bovenzijde een accoladevorm. De voorpoort stamt uit 1606-'07. Het torenvormig toegangsgedeelte heeft sleuven met kantblokken voor de ophaalbrug en een nis met 16de-eeuws Mariabeeld. Aan weerszijden bevinden zich lage vleugels en in de zuidwesthoek een vierkante toren met vensters in maniëristische vormen. Het hoofdgebouw van de hoofdburcht werd in 1740 opgetrokken boven de gewelfde kelders van een middeleeuwse vleugel, naar plannen van Martinus van Gemert. De middenrisaliet heeft een fronton met wapens in een Lodewijk XIV-omlijsting. Het mansardedak dateert van na een brand in 1883. De oprijlaan naar de voorpoort is toegankelijk via een sierlijk smeedijzeren hek uit 1740. Na de opheffing van de heerlijkheid in 1794, diende het kasteel onder meer als raadhuis en katoenfabriek. Sinds 1928 is het studiehuis van de Congregatie van de Paters van de Heilige Geest.

De R.K. kerk St.-Jan de Doper (Kerkstraat 4) is een driebeukige basiliek, gebouwd kort nadat het dorp in 1437 een zelfstandige parochie werd. Het vijfzijdige koor dateert uit 1467-'82 en ook het middenschip is gedeeltelijk nog 15de-eeuws. In 1853-'55 werd de kerk naar plannen van H.J. van Tulder vergroot en naar westen verlengd; er kwam een nieuwe, rijzige en rijk gedecoreerde neogotische westtoren. Het interieur heeft grotendeels in stucwerk

[p. 168]

Gemert, R.K. kerk St.-Jan de Doper

op latten uitgevoerde kruisribgewelven en is als zodanig een goed voorbeeld van de zogeheten stucadoorsgotiek. De interieurbeschildering dateert uit 1869. Het hoofdaltaar werd in 1901-'02 gemaakt door H. van der Geld, evenals de preekstoel, waarvan alleen de kuip resteert. Het orgel uit 1832-'33, gebouwd door F.C. Smits, is gevat in een rijk gesneden orgelkast en werd in 1876 vergroot door de gebroeders Gradussen. Op het kerkhof staat een calvarieberg met piëta, ongeveer uit 1900, vervaardigd door J.A. Oor en Zn. Er zijn diverse graven

Gemert, Raadhuis Kerkstraat 8 en woonhuis Kerkstraat 12

van pastoors en fabrikanten, onder meer die van de fabrikantenfamilie Prinzen.

De R.K. kapel St.-Anthonius Abt (Deel 94) is een uit 1841 stammend bouwwerk met zadeldak, tuitgevels en dakruiter.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Kerkstraat 8, een rijzig neoclassicistisch pand met vooruitstekend portiek waarboven een bordes, verrees in 1885 naar plannen van M. Dreesen. Het huidige raadhuis Ridderplein 1 is een in traditionele vormen opgetrokken pand met dakruiter uit 1941.

De voorm. Latijnse school (Ruyschenbergstraat 3a-3b) is een rijk in neorenaissance-vormen uitgevoerd pand met trapgevels, een torenvormig verhoogd middenrisaliet en een nis met beeld van St.-Catharina. De school, in de gevel aangeduid als gymnasium, werd in 1887-'91 gebouwd naar plannen van M. Dreesen ter gelegenheid van het 300-jarig jubileum van de stichting door de Duitse Orde. Rechts naast de school staat de voorm. rectorswoning.

Woonhuizen. Van de diverse interessante huizen in Gemert is het diepe huis Kerkstraat 24, met jaartalankers 1677, waarschijnlijke het oudst. Den Hubert (Ruyschenbergstraat 6), een groot dwars huis met mogelijk 18de-eeuwse kern, werd omstreeks 1860 verbouwd in eclectische stijl. Kerkstraat 12 is een omstreeks 1860 gebouwde leerlooierswoning in rijke eclectische stijl met zinken oeil-de-boeufs. Eveneens in eclectische stijl is Villa Polder (Heuvel 4), in 1884 in opdracht van dorpsdokter

Esdonk bij Gemert, R.K. Maria-Magdalena- of Spijkerkapel

Kuijper gebouwd. J. van Corstens liet in 1922 het woon- en winkelpand Kerkstraat 4 bouwen als winkel in koloniale waren; het is een goed voorbeeld van een pand in ‘Um 1800’-vormen.

Langgevelboerderij Deel 80, met de jaartalankers ‘1669’ in de kopse gevel, is een gaaf voorbeeld van een boerderij met bakstenen dwarsdeelschuur en een met poort afgesloten erf.

Windmolens. De achtkante houten stellingkorenmolen De Bijenkorf (Deel 56) werd in 1695 te Zaandijk (Noord-Holland) als papiermolen gebouwd, omstreeks 1879 verbouwd tot pelmolen en in 1908 naar Gemert overgebracht. Bij een restauratie in 1971 werd de vrij uitzonderlijke stelling op houten stijlen opnieuw aangebracht. De ronde bakstenen beltkorenmolen De Volksvriend (Oudestraat 90) dateert uit 1887.

De R.K. Maria-Magdalena- of Spijkerkapel (Esdonksedijk 15), gelegen ten noordwesten van Gemert bij het gehucht Esdonk, is een driezijdig gesloten zaalgebouw met tuitgevel en dakruiter. De kapel werd in 1695 gesticht door Everhard Gillis, rentmeester van de Commanderij van de Duitse Orde. Een lage uitbouw uit 1942 verbeeldt het Heilig Graf. Bij het daarin liggende, laat-16de-eeuwse Christusbeeld offeren mensen met huidaandoeningen roestige spijkers.

Mortel. Dit in de 14de eeuw ontstane akkerdorp ten zuiden van Gemert kwam in het midden van de 19de eeuw verder tot ontwikkeling. De R.K. kerk St.-Antonius Abt (Anthoniusstraat 32) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek; de toren, met vier geledingen, heeft een slanke ingesnoerde spits. De kerk werd in 1902-'04 gebouwd naar ontwerp

[p. 169]

van C. Franssen op de plaats van een uit 1848 stammende kapel. De kerk bevat kruiswegstaties van G. Jacobs en E. Perey (1903), een hoogaltaar ontworpen door C. Franssen en uitgevoerd door J. Thissen (1904), en twee retabels van diens hand (1909). E. Perey voorzag het interieur in 1911 van een neogotische polychromie. De pastorie (Anthoniusstraat 34) stamt ongeveer uit 1886.