Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Geertruidenberg
(gemeente Raamsdonk)

Stad, in de middeleeuwen ontstaan aan de oude handelsweg van Dordrecht naar Brabant en bij de monding van de rivier de Donge. De nederzetting was tevens een belangrijke marktplaats voor vee. De zich versmallende Markt ontleent haar vorm waarschijnlijk aan een vroegere veedrift, waarover het vee naar de westelijk gelegen stadsweiden werd gedreven. De nederzetting groeide mede uit door het toenemende handelsverkeer over de Langstraat, de belangrijkste verbindingsweg in het noorden van Brabant, die hier de rivier de Donge kruiste. In 1213 verleende graaf Willem I van Holland - pas in 1814 zou Geertruidenberg tot Brabant gaan behoren - deze strategisch gelegen plaats stadsrechten en de stad kreeg drie jaarmarkten. De economische groei stagneerde echter al in de 14de eeuw. Een van de oorzaken was de groeiende economische macht van Dordrecht - Dordtenaren deden in 1420 een inval in Geertruidenberg waarbij zij grote schade aanrichtten. Verder was van belang dat de St.-Elisabethsvloed van 1421, waarbij ten noordwesten van de stad de Biesbosch ontstond, de stad afsneed van het doorgaande scheepvaartverkeer; dit volgde voortaan een beter bevaarbare noordelijke Maastak (Afgedamde Maas). Door de overstromingen verloor de

Geertruidenberg, Binnenstad

1	(Herv.) St.-Gertrudiskerk (zie p. 161)
2	Synagoge (p. 162)
3	Weeshuis (p. 162)
4	Oudemannen- en vrouwenhuis (p. 162)
5	Stadhuis (p. 162)
6	Vishal (p. 162)
7	Arsenaal (p. 162)
8	Hoofdwacht (p.)162
9	Marktkazerne (p. 162)
10	Wachthuis (p. 162)
11	Garnizoensbakkerij (p. 162)
12	Postkantoor (p. 162)

stad ook haar marktfunctie voor een deel van het afzetgebied (De Grote Waard). Vanaf 1421 vervulde de Koestraat de functie van belangrijke toegangsweg.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd de stad in 1589 aan de Spanjaarden uitgeleverd door de Engelse bezetting; prins Maurits heroverde de stad in 1593. Tussen 1576 en 1635 werd de vesting in fases gemoderniseerd volgens het Oudnederlands Stelsel. In de tweede helft van de 17de eeuw heeft men nog enkele bastions toegevoegd. Pas in de tweede helft van de 18de eeuw beleefde Geertruidenberg als garnizoensstad een nieuwe bloeiperiode. Er verrezen nieuwe militaire gebouwen en ook enkele openbare gebouwen werden vernieuwd. Nadat in 1816 de vesting grotendeels was geslecht, werd ze na de afscheiding van België in gewijzigde vorm weer opgeworpen. De aanleg van de Langstraatspoorlijn en het station hadden tot gevolg dat in 1885 de vestingwerken ten zuiden van het spoor opnieuw moesten worden aangelegd.

De vesting werd opgeheven in 1919; een groot deel van de werken werd geslecht voor woningbouw, wegen en industrie. De oude binnenstad van Geertruidenberg heeft ondanks verwoestingen en wijzigingen toch veel van haar oude structuur en aanleg behouden. Ten noorden en ten westen van de binnenstad kwamen in de 20ste eeuw nieuwe wijken tot ontwikkeling.

[p. 161]

De (Herv.) St.-Gertrudiskerk (Markt 1) [1] is een grote kruiskerk bestaande uit een driebeukig hallenschip met gedeeltelijk ingebouwde toren, een vijfzijdig gesloten transept en een aanmerkelijk hoger, vijfzijdig gesloten koor met daaronder een nooit voltooide crypte. Het huidige gebouw kwam vanaf de 14de eeuw tot stand op de plaats van een 12de-eeuwse tufstenen kerk, waarvan de fundamenten deels zijn teruggevonden. De verheffing tot kapittelkerk in 1310 zal een belangrijke stimulans geweest zijn voor de nieuwbouwcampagne. Toen het gebouw in 1420 tijdens de inval van de Dordtenaren in brand werd geschoten, bestond het uit een midden- en een zuidbeuk van gelijke hoogte, een lagere noordbeuk, een westtoren en een zuiderdwarsarm. De bouw van het koor met de crypte was al ver gevorderd; de (nu verdwenen) Lieve Vrouwekapel aan de noordzijde van het koor was al gereed.

Bij het herstel na 1420 maakten de stenen gewelven, die met uitzondering van de noordbeuk van het schip, het koor en de crypte al gereed waren, plaats voor nieuwe, houten tongewelven. Getuige een boven de triomfboog gevonden opschrift nam men het koor in 1439 in gebruik. De crypte werd niet voltooid en is volgestort met aarde. Het koor heeft tot aan de vensterbogen speklagen van

Geertruidenberg, (Herv.) St.-Gertrudiskerk

Geertruidenberg, (Herv.) St.-Gertrudiskerk, plattegrond

tufsteen. Aan de noordzijde zijn de scheibogen zichtbaar waarmee de tussen 1774 en 1842 afgebroken Lieve Vrouwekapel naar het koor geopend was. Ook inwendig zijn deze bogen zichtbaar. De toren werd na 1420 vrijwel volledig herbouwd; alleen onderaan bleef enig 14de-eeuws werk bewaard. De geheel bakstenen toren van vier geledingen heeft haakse steunberen en nissen in elke geleding. Omstreeks 1500 kwam de noordelijke dwarsarm gereed en kort daarop bouwde men een hogere en bredere noordbeuk, die langs de toren werd doorgetrokken. Deze noordelijke zijbeuk heeft speklagen van Ledesteen en steunberen met sierdetails. De zware schade die de toren bij het beleg van 1593 had opgelopen, werd pas in 1768 hersteld. Toen kwam een nieuwe bovenbouw in gotische vormen tot stand, naar ontwerp van Philip Willem Schonck. Van de twee traptorens is die aan de noordkant verdwenen en kreeg de zuidelijke in 1768 een nieuwe bovenste geleding. De vensters van het schip kregen in 1882-'86 nieuwe traceringen; die van koor en transept tijdens de jongste restauratie in 1955-'90. Bij die restauratie werd ook de crypte weer uitgegraven en met beton overdekt.

In het interieur worden de beuken van het schip van elkaar gescheiden door spitsboogarcades op zuilen met lijstkapitelen; van de oorspronkelijke koolbladkapitelen bleven na de brand in 1420 slechts enkele resten bewaard. De houten tongewelven zijn tijdens de restauratie nagenoeg geheel vernieuwd; daarbij heeft men kleurige gewelfschotels aangebracht. In het koor en het crypte wijzen de gewelfaanzetten en inkassingen op de oorspronkelijke bedoeling stenen gewelven te slaan. Op de oostmuur van het zuidertransept zijn resten te zien van een muurschildering; ze stellen de marteling van St.-Sebastiaan voor. Voorts zijn sporen gevonden van gotische opschriften. Tot de inventaris behoren vier beschilderde houten tekstborden uit 1582 (ter ere van Willem van Oranje), 1583 (het Regentenbord), 1596 (ter nagedachtenis van Arent van Duvenvoorde) en 1616 (het Visserijbord). Naast een aantal, meest 17de- en 18de-eeuwse, grafzerken

[p. 162]

Geertruidenberg, Oudemannen- en vrouwenhuis

bevat de kerk een epitaaf met marmeren borstbeeld van de stadscommandant Stephanus Coopius († 1649), een eenvoudiger epitaaf voor zijn opvolger Dominicus Cassiopinus († 1651) en een grafmonument voor schout-bij-nacht J.A. Zoutman († 1845). Van de negen bewaard gebleven houten rouw- of wapenborden dateert er één uit 1662; de overige stammen uit de 18de eeuw. Het koperen doopbekken met standaard in Lodewijk XIV-stijl stamt uit 1741. Het laat-18de-eeuwse orgel, gebouwd door J.J. Vollebregt en zoon, komt uit de Waalse kerk te Heusden.

Voor de westelijke ingang en aan de noordzijde bij de Vishal staan hardstenen hekpalen met sierlijke rocaille-versiering; ze zijn in 1768 geplaatst en zeer waarschijnlijk van de hand van Guilliam Carrier.

De voorm. synagoge (Elfhuizen 1) [2], gelegen op een representatieve plek aan de Markt, is een rechthoekig gebouw uit 1874 met rondboogvensters tussen lisenen. Het heeft een topgevel met hardstenen lijst en torenvormige versieringen; in de top zit een voorstelling van de Stenen Tafelen.

Het voorm. weeshuis (Markt 52) [3] gaat terug op een uit 1483 daterende gasthuiskapel. Bij de verbouwing tot weeshuis in 1681 bleef daarvan alleen het tweebeukige schip bewaard. Philip Willem Schonck verbouwde in 1771-'72 de voorgevel en Guilliam Carrier voerde daarbij het natuursteenwerk uit. Op het steile dak staat een dakruiter met hoge spits.

Het Oudemannen- en vrouwenhuis (Gasthuisstraat 10-34) [4] heeft een nagenoeg vierkant middengedeelte uit 1775-'78 en twee lagere, langgerekte zijvleugels met de jaartalankers ‘1888’. Het middengedeelte werd gebouwd naar ontwerp van Philip Willem Schonck en met beeldhouwwerk van Guilliam Carrier. Van zijn hand zijn waarschijnlijk ook de in nissen geplaatste beelden van een oude man en een oude vrouw in de achtergevel.

Het stadhuis (Markt 32-34) [5] kreeg zijn huidige omvang door de ingrijpende verbouwing tussen 1520 en 1532 van een laat-14de-eeuws gebouw, waarvan de overwelfde kelder en het opgaand muurwerk tot aan de verdieping bewaard bleven. Bij een verbouwing in 1767-'69 kreeg het gebouw een nieuwe voorgevel in Lodewijk XV-stijl naar plannen van Philip Willem Schonck en met beeldhouwwerk van Guilliam Carrier. De bakstenen gevel heeft hardstenen deur- en vensteromlijstingen en een attiek met een beeld van Vrouwe Justitia. Aan weerszijden van het middenvenster werden de gebeeldhouwde wapens aangebracht; dat van de stad Geertruidenberg bleef behouden, maar dat van de graven van Nassau is later weggehakt. Het smeedijzeren balkonhek draagt het jaartal 1769. De smeedijzeren balustrade langs de bordestrappen dateert uit 1791 en werd gemaakt door Jan Veth. De zeskante dakruiter heeft men in 1879 vernieuwd naar voorbeeld van het oorspronkelijke 16de-eeuwse origineel. In de trouwzaal, de voormalige vierschaar, bevinden zich stucversieringen uit 1791 van de hand van Pieter Carati, met onder

Geertruidenberg, Arsenaal

meer boven de schoorsteen de Gerechtigheid en het stadswapen. Verder is er een schilderij door Aart van Tongeren uit 1685, voorstellende vrouwe Justitia en een gezicht op Geertruidenberg.

De vishal (Vismarktstraat ong.) [6] is een open vierkant gebouwtje met mansardedak op twaalf hardstenen zuilen, gebouwd in 1772 naar ontwerp van Philip Willem Schonck en met steenhouwerswerk van Guilliam Carrier.

Het voorm. arsenaal (Haven 54) [7], bestaande uit vier vleugels rond een vierkante binnenplaats, werd in 1771-'77 opgetrokken in Lodewijk XVI-vormen naar ontwerp van Philip Willem Schonck en voorzien van beeldhouwwerk door Guilliam Carrier. De middenrisaliet van zowel de zuid- als de noordgevel (aan de Haven) is bekleed met hardsteen en versierd met het wapen van het gewest Holland en krijgstrofeeën.

De voorm. Hoofdwacht (Venestraat 1) [8] dateert uit 1791. Het rechthoekige pand, met ingebouwde galerij aan de voorzijde, is opgetrokken in Lodewijk XVI-stijl. Het diende als poortgebouw voor het arsenaal.

De voorm. Marktkazerne (Venestraat 3) [9] is een langgerekt gebouw uit 1826 met geblokt gepleisterde voorgevel in empire-stijl.

Het voorm. wachthuis (W. Muldersplein 1) [10] is een rechthoekig gebouwtje uit 1836 met schilddak en aan de voorzijde een ingebouwde galerij.

De voorm. garnizoensbakkerij (Haven 18) [11] is een monumentaal 19de-eeuws gebouw met schilddak.

Het postkantoor (Markt 64/Koestraat 2) [12] is een hoekpand met bovenwoning uit 1905, uitgevoerd met neogotische en neorenaissance-elementen. De hoek is met een torentje geaccentueerd.

Woonhuizen. De oudste huizen in de binnenstad hebben een gevel uit het

[p. 163]

Geertruidenberg, Woonhuis De Roos

begin van de 17de eeuw, maar kunnen daarachter een oudere kern hebben. Ook de 19de-eeuwse gevels verbergen vaak een ouder huis. Het sinds kort bij het stadhuis getrokken pand Markt 34 bestaat uit twee huizen, die in 1632 bij elkaar zijn gevoegd. De kelder en het achterhuis van het rechter deel dateren nog uit omstreeks 1400, het voorhuis en de verdieping uit omstreeks 1540. In het voorhuis bevinden zich 16de-eeuwse wandschilderingen met taferelen uit het lijdensverhaal van Christus, naar het voorbeeld van de houtsneden van de ‘Grote Passie’ van Albrecht Dürer. Het linker deel heeft een 15de-eeuwse kelder met tongewelf; de rest van het huis dateert uit het derde kwart van de 16de eeuw. Beide huizen hebben een trapgevel uit omstreeks 1600. De Roos (Markt 46) is een diep huis met trapgevel ongeveer uit 1600. Vensters en deur hebben zandstenen omlijstingen. De twee vroeg-17de-eeuwse eenlaagshuizen Koestraat 58 en 60 zijn door een osendrop van elkaar gescheiden. Beide panden hebben een trapgevel die voorzien is van geprofileerde vensterbogen op kraagsteentjes in de vorm van maskers, geprofileerde waterlijsten en een toppilaster op kraagsteen. De pui, vensters en deuren zijn niet origineel. Koestraat 58 heeft een gereconstrueerde pui. Het huis Markt 28, met trapgevel en sierankers, dateert getuige de gevelsteen met het familiewapen van Maes de Loeckers uit 1603. Het eenlaagspand In de Vrachwage (Venestraat 29) heeft een trapgevel met op de top een schildhoudend leeuwtje. Volgens de gevelsteen, waarop een paardenkar is voorgesteld, dateert het huis uit 1646. Bij een restauratie omstreeks 1970 werden nieuwe ramen aangebracht. Markt 30, van oorsprong een 17de-eeuws huis, heeft een voorgevel met ingezwenkte top, die in de 19de eeuw een blokkenbepleistering kreeg. De gevelsteen toont een wijnstok en het jaartal 1665.

In de tweede helft van de 18de eeuw werden veel huizen verbouwd. Een voorbeeld daarvan is Vismarktstraat 2, een statig herenhuis met Lodewijk XVI-gevel. Aan het eind van de 18de eeuw kwam dit huis tot stand kwam door een verbouwing van twee, waarschijnlijk 16de-eeuwse, brouwerijen. Van 1830 tot 1953 heeft het deel uitgemaakt van de Havenkazerne, een complex van gebouwen uit verschillende perioden. Sinds de restauratie in 1988-'89 doet het dienst als cultureel centrum en bibliotheek.

De panden Markt 18 en 30 hebben 19de-eeuwse neoclassicistische voorgevels, beide met attiek. Havendijk 1 is een blokvormig pand uit de eerste helft van de 19de eeuw. Het woon- en winkelpand De Haamer (Koestraat 9) heeft een winkelpui uit de tweede helft van de 19de eeuw. Café De Wildeman (Brandestraat 16) heeft waarschijnlijk een 18de-eeuwse kern en een pui uit tweede helft 19de eeuw. Achter de uit 1896 daterende neorenaissance-gevel van Markt 1 gaat een in oorsprong 16de-eeuws, maar later diverse keren verbouwd huis schuil. De gevelsteen met de driekante steek herinnert aan het bezoek van Lodewijk Napoleon in 1809. Het interieur bevat beschilderde behangsels van De la Rivière uit omstreeks 1805 en enkele laat-19de-eeuwse stucplafonds.

Villa 't Kasteeltje (Oude Stadsweg 1) verrees in 1902 op een vrije plattegrond en met een traptorentje. In de salon bevindt zich een uit het pand Markt 34 afkomstige, gesneden houten maniëristische schouw uit 1624 met natuurstenen beelden van de Rede en de Gerechtigheid en de familiewapens van Van Beveren-Goudswaert.

Pakhuizen. Aan de Haven staan de eenvoudige 19de-eeuwse pakhuizen Haven 18 (uit 1840) en Haven 30; het laatste heeft een tijd als fabriek gediend.

Pompen. De twee hardstenen stadspompen in Lodewijk XV-stijl op de Markt zijn zeer waarschijnlijk van de hand van Guilliam Carrier. Ze dateren uit omstreeks 1767 maar werden groten-

[p. 164]

deels vernieuwd bij een restauratie omstreeks 1971. Twee eenvoudiger, laat-18de-eeuwse hardstenen pompen zijn te vinden in de Koestraat en bij de Vishal aan de Vismarktstraat.

Vestingwerken. De waarschijnlijk 15de-eeuwse stadsmuren werden in het laatste kwart van de 16de eeuw vervangen door aarden wallen met bastions. Deze verdedigingsgordel werd in 1816 grotendeels geslecht, maar na de afscheiding van België werd de stad in 1834-'38 in gewijzigde vorm opnieuw versterkt. In 1919 werd de vesting definitief opgeheven. Nu zijn aan de noord- en westzijde van het centrum nog enkele resten aanwezig van de 19de-eeuwse wallen, buitenwerken en grachten. Aan de noordzijde ligt een bastion met kruitmagazijn uit 1838. Aan de westzijde bevindt zich een bastion met schietkat en daarvoor een enveloppe met escarp; hier zijn ook de vestinggracht en de buitengracht nog goed te zien. Het geheel is in 1952-'53 gerestaureerd.

De Herv. begraafplaats (Centraleweg ong.) heeft een aantal 19de-eeuwse graven omringd door hekwerken. Bij de ingang van de begraafplaats staan 18de-eeuwse hardstenen hekpalen, vergelijkbaar met die bij de Gertrudiskerk.

De Dongecentrale (Centraleweg 16) werd in 1919 gebouwd en in 1921 en 1930 uitgebreid. Van Centrale I, het oudste deel van de elektriciteitscentrale, is een turbinehal met een aantal generatoren bewaard gebleven.