Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Etten-leur

Twee recentelijk aaneengegroeide dorpen, waarvan Etten waarschijnlijk het oudst is; de eerste vermelding van de kerk daar dateert van 1261. De nederzetting ontstond bij het kasteel van de heren van Etten. In 1284 werd een kapel in Leur gesticht op de plaats van de (voorm.) Herv. kerk. In de late middeleeuwen begon de ontginning van de veengronden in de omgeving. Er werden turfvaarten aangelegd en in het dorp Leur ontstond in de 16de eeuw een haven bij de kruising met de Lange- en Korte Brugstraat. Langs deze straten verdichtte de bebouwing zich verder in de loop van de tijd. De ligging aan de

[p. 156]

Etten-Leur, Markt (Etten)

weg Breda-Roosendaal heeft vooral de ontwikkeling van Etten bevorderd, maar verbredingen van deze weg na de Tweede Wereldoorlog hebben het oude dorpskarakter aangetast. De haven van Leur werd in 1961 grotendeels gedempt.

De voorm. Herv. kerk van Etten (Markt 6), een kleine eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en westtoren, is nu in gebruik als raadzaal. Het huidige gebouw is het restant van een driebeukige, laat-gotische hallenkerk uit omstreeks 1515. Die kerk verving een romaans gebouw, waarvan de toren werd ingebouwd en verhoogd. Na een brand in 1584 herstelde men slechts het middenschip met koor en zijkoren. De instorting van de romaanse toren in 1732 verwoestte tevens tweederde deel van het middenschip. Naar ontwerp van P.W. Schonck verrees in 1771 voor het nog resterende gebouw een nieuwe toren van vier geledingen. De toren heeft overhoekse steunberen en wordt bekroond door een omlopende balustrade en een achtkantige spits met een lantaarn voorzien van een koepeldakje. Omstreeks 1771 heeft men ook de resten van de zijbeuken gesloopt. In 1821 brak men de zijkoren af en kreeg het middenschip nieuwe zijmuren; deze werden tegen de oude scheibogen en zuilen opgetrokken. De toren onderging een restauratie in 1912-'16. De rijk gesneden eikenhouten preekstoel in de kerk dateert waarschijnlijk van kort na de brand in 1584; het klankbord is midden-17de-eeuws. Van het in 1699 door Jacobus Zeemans gebouwde orgel bleven de kast en enig pijpwerk bewaard.

De voorm. Herv. kerk van Leur (Van Bergenplein 1) - nu trouwzaal - is een zaalkerk met zadeldak en dakruiter. De kerk verrees in 1614 op de plaats van een in 1584 verwoeste middeleeuwse kapel en kreeg in 1697 aan de zuidzijde een tweede beuk. Aan het eind van de 18de eeuw verving men de beide daken van de tweebeukige zaalkerk door het huidige dak en maakte een dakruiter uit 1714 plaats voor het huidige exemplaar. In die dakruiter, bestaande uit een vierkante onderbouw en een achtkante lantaarn met koepeldakje, hangen twee te Amsterdam gegoten klokken uit 1713 en 1750.

Het interieur is voorzien van een gedrukt tongewelf van stucwerk, rustend op wandzuilen en rondbogen. Tot het 17de-eeuwse meubilair behoren een eikenhouten preekstoel, een eikenhouten doophek met doopboog en verder drie borden met de teksten van de Tien Geboden (1616), de Geloofsbelijdenis (1643) en het Onze Vader (1648). De borden hebben beschilderde vleugelstukken. Jacobus Zeemans bouwde in 1717 het orgel.

De R.K. St.-Lambertuskerk (Markt 62, Etten) is een driebeukige, neogotische kruisbasiliek met westtoren, gebouwd in 1873-'77. De kerk verrees onder leiding van P.J. van Genk naar plannen van de Gentse architect Bruggenaar, die zich liet inspireren door de vroege Franse gotiek. Het interieur is in 1958 gemoderniseerd. In 1989 plaatste men het orgel, dat Kam en Van der Meulen in 1842 voor de St.-Bonifatius te Dordrecht hebben gemaakt.

De R.K. St.-Petruskerk (Lange Brugstraat 30, Leur) is een driebeukige neogotische kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor, vieringtoren en dubbeltorenfront. De in 1888-'89 gebouwde kerk is uitgevoerd in baksteen met een rijke toepassing van natuursteen. Het ontwerp van P.J. van Genk is evenals bij de Lambertuskerk geïnspireerd op de vroege Franse gotiek. Boven de ingang zitten een roosvenster en lancetvensters. De pastorie (Lange Brugstraat

[p. 157]

Etten-Leur, R.K. St.-Petruskerk (Leur)

32) is een herenhuis in eclectische vormgeving. St.-Jozefinstituut of 't Withof (Bisschopsmolenstraat 162) bestaat uit een carré van gebouwen rond een binnenplaats, met aan de achterzijde een uitgebouwde kapel. In 1823 kochten de zusters franciscanessen het uit omstreeks 1650 daterende landhuis ‘Adama’ om er een pensionaat voor meisjes in te vestigen. Dit huis was gebouwd voor Reynier Pybes d'Adama, schout van Etten en onderging verbouwingen in de 18de en 19de eeuw. Boven de rondbogige geprofileerde ingang zit een steen met het wapen van de bouwheer. Links en rechts van het landhuis verrezen tussen 1834 en 1861 twee haakse vleugels. De carré werd in 1864 aan de voorzijde gesloten door de bouw van een vleugel met middenrisaliet met neobarokke trapgevel en vroege neogotische ingangspartij, waarschijnlijk van de architect P. Soffers. Haaks op het landhuis verrees naar ontwerp van P. Soffers een kruisvormige neogotische kapel - onlangs voorzien van een tussenvloer. Dezelfde architect bouwde in 1870 aan de achterzijde van het landhuis een refter met een bovengelegen bidkapel, voorzien van een door slanke kolommen gedragen tongewelf. In 1908 bouwde P.J. van Genk een vrijstaande, eenbeukige neogotische kruiskapel met een versmald veelhoekig koor. Na de Tweede Wereldoorlog volgden

Etten-Leur, raadhuis en Herv. kerk (Etten)

nog uitbreidingen in de trant van de Bossche School. Enkele in de 19de eeuw toegevoegde internaatvleugels zijn inmiddels gesloopt.

De psychiatrische inrichting Huize St.-Antonius (Van Bergenplein 37-39) is een gebouwencomplex in een landschappelijke parkaanleg. Het oudste deel verrees in 1893 naar plannen van P. van Genk, op een H-vormige plattegrond en in neorenaisancestijl. De middenpartij heeft een Frans geïnspireerd neorenaissance-ingangspaviljoen met gewelfd koepeldak en twee naar voren springende torenvormige uitbouwen met steile schilddaken. Het complex is in de loop van de tijd geregeld uitgebreid.

Het raadhuis (Markt 1, Etten) is een rechthoekig gebouw met eenvoudige classicistische voorgevel uit 1776, mogelijk naar ontwerp van Philip Willem Schonck. In het fronton boven het middenrisaliet zit het gemeentewapen van Etten-Leur.

Woonhuizen. In de oude dorpskern van Etten staan de oudste huizen langs de met linden beplante Markt en in Leur langs de Lange Brugstraat. Jan Dirven, notaris en secretaris van Etten, liet kort na 1628 het huis Markt 7 bouwen. In de 18de eeuw verbouwde men het pand tot herberg ‘De Zwaan’. Het gebouw bestaat uit twee loodrecht op elkaar staande vleugels in gele baksteen, beide gedekt door zadeldaken tussen trapgevels. De vensters hebben uitgekraagde korfbogen en boogtrommels met metselmozaïeken. De pui werd in 1957 gerestaureerd. Markt 54 is een 17de-eeuws tweebeukig diep huis met tweelingtrapgevel. Een van de twee gevels heeft nog een toppilaster met gebeeldhouwd kraagsteentje. Het St. -Paulushofje (Markt 43-53) bestaat uit drie vleugels van dertien lage en smalle huisjes en een muur met toegangspoort om een rechthoekige binnenplaats. Het hofje werd in 1681 voor de huisvesting van oude vrouwen gesticht door Justus de Nobelaer, die daarmee de laatste wil uitvoerde van zijn in 1647 overleden echtgenote Beatrix van Heussen. Boven de poort prijken de stichtingssteen en het wapen van de familie De Nobelaer; tot 1935 zaten ze er aan weerszijden daarvan ingemetseld. Op de binnenplaats staat een hardstenen pomp, bestaande uit een zandstenen pijler met corinthisch kapiteel op een hardstenen voetstuk. Het hofje is gerestaureerd in 1942 en 1962-'63.

Huis de Linden of ‘De Winthont’ (Markt 9) dateert vermoedelijk uit het

Etten-Leur, St.-Paulushofje

[p. 158]

eerste kwart van de 18de eeuw. Het is een tweebeukig dwars huis met zadeldaken tussen tuitgevels. De bepleistering van de voorgevel, de kopjes in de strekken boven de vensters, en de ingangspartij zijn omstreeks 1830 aangebracht. Het uit 1751 daterende, tweebeukige dwarse huis Markt 41 heeft een sierlijke Lodewijk XVI-deur met hardstenen omlijsting in dezelfde stijl. Markt 56 is een 18de-eeuws, eenlaags dwars huis onder een hoog zadeldak. Het fraaie tweelaags herenhuis Markt 17 dateert van omstreeks 1800. De voorgevel werd omstreeks 1860 gemoderniseerd met vensters voorzien van afgeronde bovenhoeken. Korte Brugstraat 70 is een omstreeks 1800 gebouwd herenhuis met gebosseerde en gepleisterde lijstgevel en een schilddak. Vermoedelijk uit de eerste helft van de 19de eeuw dateert het brede, in gele baksteen uitgevoerde pand Markt 120. Aan de achterzijde bevindt zich een opkamer boven een kelder. Het Neerlandsch Koffyhuis (Markt 23) is een vermoedelijk 19de-eeuws breed herenhuis met zadeldak tussen tuitgevels. Markt 35 is een dwars geplaatst herenhuis met schilddak en een gepleisterde voorgevel uit het derde kwart van de 19de eeuw. Markt 107 is een 19de-eeuws dwars huis met zadeldak tussen tuitgevels.

Van kasteel de Nobelaer of Bruininkhuizen (Bruininkhuizen 4) is een langgerekt, laat-17de-eeuws koetshuis annex stal met grote inrijpoort bewaard gebleven. In het plaveisel zijn de omtrekken van het verdwenen edelmanshuis aangegeven.

De watertoren (Hoevenseweg 31) is een grijs gepleisterde betonconstructie met twee boven elkaar gelegen vlakbodemreservoirs en een koperen tentdak. De 50 meter hoge toren is in 1924 gebouwd naar ontwerp van H. Sangster en vanwege het optische effect in de as van de Hoevenseweg geplaatst. De detaillering van het gebouw is geïnspireerd op de art deco.

Industriegebouwen. Aan de oude haven van Leur ligt de voorm. zeepziederij ‘de Ster’ (Geerkade 13). Dit uit 1913 daterende complex bestaat uit een gepleisterde eenlaags voorbouw met zadeldak, een drielaags achterbouw met plat dak en een ronde fabrieks-schoorsteen.

Etten-Leur, Boerderij Lange Brugstraat 87-89

De gevels van de achterbouw zijn uitgevoerd met spaarvelden, rondboog- en roosvensters. De Tomadofabriek (Oude Kerkstraat 2) werd in 1954-'55 gebouwd naar ontwerp van H.A. Maaskant, in samenwerking met L. van Herwijnen. Het complex is opgebouwd uit blokvormige volumes en uitgevoerd met vliesgevels in glas en staal.

Windmolens. De Bisschopsmolen (Bisschopsmolenstraat 235) is een ronde bakstenen stellingkorenmolen uit 1744. Het bouwjaar en het wapen van de bisschop van Antwerpen, tot wiens bisdom Etten-Leur van 1561 tot 1795 behoorde, staan op een ingemetselde wapensteen. De Hoop (Sprangweg 42), westelijk van het dorp, is een ronde bakstenen beltkorenmolen uit 1863. De Zwartenbergse molen (Zevenbergseweg 23), ten noorden van Etten-Leur, is een ronde bakstenen poldermolen uit 1889, die tevens als korenmolen dient.

Boerderijen. Van de 17de-eeuwse langhuisboerderij Lange Brugstraat 87-89 is het woongedeelte nog grotendeels origineel; de oostgevel daarvan heeft kruiskozijnen met geblokte strekken. Boerderij Korte Brugstraat 44 is een voor de streek ongebruikelijk type: het woonhuis met zijn middengang is dwars op de lengteas van de stal gericht. Buiten Etten-Leur liggen ook enkele interessante langgevelboerderijen: Middeldonkweg 5, opgetrokken in gele ijsselsteen en met een rieten zadeldak (1712); Hoge Bremberg 7, met opkamer en kelder (omstreeks 1860); Hoge Bremberg 9 (omstreeks 1850), 11 (begin 20ste eeuw) en 18 (1917).