Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Dongen

Dorp ontstaan in de vroege middeleeuwen binnen het moerassige stroomgebied van de Dunne Aa (nu de Donge). Het dorp bestond in oorsprong uit een aantal donken, één daarvan met een ‘plaatse’ (de Heuvel) en een andere met de kerk. Langs de Hoge en Lage Ham kwam lintbebouwing tot ontwikkeling. Aan de Donge vestigden zich vanaf de 18de eeuw diverse leerlooierijen. Na de Eerste Wereldoorlog verrezen nieuwe bedrijven langs het pas gegraven Wilhelminakanaal. Na 1945 is het dorp aan de oost- en de westzijde sterk uitgebreid.

De Herv. kerk (Kerkstraat 2) is een laat-gotische kruiskerk met een eenvoudige toren, een driebeukig, in ruïneuze staat verkerend schip en een driezijdig gesloten koor. De kerk werd gebouwd ter plaatse van een waarschijnlijk 13de-eeuwse, eenbeukige kerk met ronde koorsluiting, waarvan de funderingsresten in 1985 zijn aangetroffen. Het koor werd waarschijnlijk in het midden van de 15de eeuw voltooid. Bij een verbouwing van het schip in 1640-'44 trok men de muren van de zijbeuken hoger op, zodat een pseudo-basilicaal schip ontstond. De protestantse gemeenschap, die in deze tijd de beschikking over de kerk kreeg, was te klein om het gebouw op de lange duur te kunnen onderhouden. Na eeuwen van verwaarlozing stortte in 1928 het schipdak in. Sindsdien zijn alleen het koor en het dwarspand nog in gebruik. In de kerk bevinden zich onder meer een grafsteen uit omstreeks 1560 voor pastoor Dierik Willemszoon van Engelen, een eenvoudige zeskante preekstoel uit 1646, gemaakt door Adriaen Damisse, en twee laat-17de-eeuwse tekstborden.

Het franciscanessenklooster (Hoge Ham 25) werd in 1801 gesticht. Het middengedeelte van het hoofdgebouw kwam in 1858 tot stand naar ontwerp van architect Oomen, in een neorenaissance-stijl met neogotische kenmerken. De rest van het gebouw, met twee naar voren verspringende brede zijvleugels, verrees omstreeks 1890 gebouwd in neorenaissance-stijl. De bijbehorende neogotische driebeukige kruiskerk met vieringtoren verrees in 1898 naar ontwerp van C.F. van Genk. Binnen in de kerk zijn er muurschilderingen van J. Collette; de gebrandschilderde ramen zijn van J. Nicolas. Bij het klooster ligt een begraafplaats (Bolkensteeg ong.) met calvarieberg.

De R.K. St.-Laurentiuskerk (Hoge Ham 84), een centraalbouw met in het midden een hoge achtkante koepel met lantaarn. Na brand in 1917 werd in 1920-'21 een nieuwe kerk gebouwd naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers. Joan Collette beschilderde in 1923 de koorabsis. Het orgel, afkomstig uit een klooster te Venlo, werd in 1882 gebouwd door W. Rütter. Voor de kerk staat een H. Hartbeeld uit 1922.

De R.K. St. Josephkerk (St.-Josephstraat 116) is een driebeukige neogotische kruiskerk met vijfzijdig

[p. 137]

gesloten koor, gebouwd in 1906-'07 naar plannen van J. van Groenendael. In 1955-'56 werd het schip verlengd en kreeg de kerk een nieuwe westgevel met achtkantige traptoren naar ontwerp van C. Schellekens.

Woonhuizen. In het dorp staat nog een aantal schoenmakershuizen, eenvoudige dwarse eenlaagspanden met een zadeldak; aan de ene zijde was een woonkeuken gesitueerd en aan de andere zijde de werkplaats. Een karakteristiek voorbeeld is Kerkstraat 15. Andere eenvoudige eenlaagspanden zijn Lage Ham 9, uit de eerste helft van de 19de eeuw, en Hoge Ham 26, uit de tweede helft van die eeuw. In de 19de eeuw woonden de looiers vrijwel altijd bij hun looierij. Lage Ham 16 is een tweelaags fabrikantenwoning met schilddak uit omstreeks 1880 bij de voorm. leerlooierij ‘Bierwagen’. Leerfabrikant Broeders liet in 1895 het eenlaags herenhuis Hoge Ham 100 bouwen nabij zijn bedrijf. Ook in de eerste helft van de 20ste eeuw bleef men dikwijls nog bij de looierij en schoenmakerij wonen. Fabrikantenvilla's op enige afstand van het bedrijf zijn Vredenoord (Hoge Ham 65), een eclectische villa uit circa 1875, en Berkenheuvel (Heuvelstraat 8), een villa in chaletstijl die de familie Van den Assum in 1918 liet bouwen.

Leerlooierijen en schoenenfabrieken. In het dorp staat een aantal leerlooierijen, die vanwege het benodigde spoelwater veelal nabij de Donge lagen. De voorm. leerlooierij Klein Dongenseweg 13-15 dateert uit het midden van de 19de eeuw, is deels in hout, deels in steen opgetrokken en heeft een overstekend zadeldak. Het bijbehorende eenlaags woonhuis met schilddak

Dongen, Looierij Hessels (nu museum leeren schoenenindustrie)

Dongen, Fabriek van Looiextracten Tanin (1993)

en dakruiter stamt uit het begin van de 19de eeuw; de grote dwarse aanbouw aan de achterzijde is waarschijnlijk als brouwerij gebouwd. De voorm. leerlooierij Lage Ham 115 bestaat uit een 19de-eeuws dwars woonhuis met aan de achterzijde een aangebouwde looierij met houten droogluiken. In de voorm. looierij Hessels (Kerkstraat 33) is nu het museum voor de leer- en schoenindustrie gevestigd. Het 19de-eeuwse, vrijstaande gebouw van drie lage bouwlagen heeft houten zijgevels met beweegbare droogluiken en een voorgevel met takel. In het voorm. ‘nathuis’ zijn de kalkputten nog aanwezig. Het oude productieproces is eveneens nog herkenbaar bij leerfabriek Driessen (Hoge Ham 7-9), ook al is het complex door moderne verbouwingen aangetast. De leerfabriek F. van den Assum (Heuvelstraat 5) is een meerlaags looierijgebouw uit omstreeks 1900, ontstaan uit een kleinere looierij. Verder bleven enkele schoenenfabrieken bewaard. Tot de Schoenfabriek J.A. Ligtenberg (St.-Josephstraat 39) behoren gebouwen uit 1888, 1912 en 1920. In het begin van de 20ste eeuw liet T. Ligtenberg de bijbehorende fabrikantenwoning (St.-Josephstraat 37) bouwen. De schoenenfabriek van Smits & Compagnie (Kerkstraat 53) werd in de jaren twintig van de 20ste eeuw opgezet. Het interieur is nog vrij authentiek. Aan het Wilhelminakanaal ligt de Fabriek van Looiextracten Tanin (Kanaaldijk Noord 13) uit 1916. De tot omstreeks 1950 steeds uitgebreide fabriek bestaat uit een reeks gekoppelde productiehallen en een schoorsteen.

Boerderijen. De 18de-eeuwse langgevelboerderij Heuvelstraat 6 heeft een waardevol interieur met betimmeringen, waaronder een bedstedenwand in de pronkkamer en een bijzondere schouwconstructie in de ‘heerd’ (woonkeuken). De 18de-eeuwse langgevelboerderij Eindsestraat 38 heeft een rieten wolfdak en een 18de-eeuwse Vlaamse schuur voorzien van een met leem bestreken rieten wand. Eindsestraat 12 is een 18de-eeuwse kortgevelboerderij.

De watertoren (Watertorenstraat 10) werd in 1923 gebouwd in art decostijl, naar plannen van H. Sangster.

De windmolen ‘Koningin Wilhelmina’ (Windmolenweg ong.) is een ronde bakstenen stellingkorenmolen uit 1893 met bijbehorend molenaarshuis (Windmolenweg 8).

Dongense Vaart. Dit veenontginningsdorp ten noordoosten van Dongen, bestaat uit een agrarische lintbebouwing langs de in 1563 gegraven Vaart. De R.K. St.-Hubertuskerk (Vaartweg 108) is een driebeukige neogotische kerk, gebouwd in 1867 naar ontwerp van P. Soffers. De pastorie (Vaartweg 110) dateert uit 1868. Voor de kerk staat een bronzen Christusbeeld uit 1930 van A. Verschuuren. De voorm. dorpsschool (Vaartweg 89) dateert uit 1880, evenals de bijbehorende schoolmeesterswoning (Vaartweg 91).

[p. 138]

Drimmelen, Dorpsschool