Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Budel

Dorp ontstaan in de vroege middeleeuwen als een samenstel van agrarische nederzettingen in het beekdal van de Buulder Aa. In 1421 werd Budel bij de Meijerij van Den Bosch ingelijfd. Vanouds vormde de Markt met omgeving het centrum. Hier vestigden zich in de 18de eeuw reizende kooplieden, de zogeheten teuten. Aan het eind van de 19de eeuw en vooral na de Tweede Wereldoorlog is dit centrum sterk uitgegroeid. Bij de spoorlijn Mol-Weert kwam in de 19de eeuw het dorp Budel-Schoot tot ontwikkeling.

De Herv. kerk (Dr. A. Mathijsenstraat 7) is een eenvoudige zaalkerk uit 1812 met driezijdige sluiting, spitsboogvensters en een dakruiter boven de voorgevel. In de kerk staat een 17de-eeuwse preekstoel met koperen lezenaar uit omstreeks 1735, vervaardigd door Claude Demeny.

De R.K. kerk O.L. Vrouw Visitatie (Kerkstraat 10) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek uit 1904-'12 met hoge westtoren van vier geledingen, voorzien van naaldspits met flankerende torentjes. De rijzige kerk is naar ontwerp van C. Franssen opgetrokken in baksteen met vensteromlijstingen van lichtere, rode verblendsteen. Boven de ingang bevind zich een timpaan met Christus in mandorla en evangelistensymbolen. Het interieur heeft gepleisterde muren, spitsbogen en lisenen in schoon metselwerk, en zuilen van

Budel, Schepenhuis

Naamse steen met bladkapiteel. De gebrandschilderde ramen zijn in 1912 door F. Nicolas & Zn. gemaakt. J. Custers vervaardigde het hoofdaltaar met zandstenen retabel (1912), de communiebank (1916) en de preekstoel (1933). Verder bevat de kerk onder meer elf polychrome houten beelden uit het atelier van Cuypers (1912), kruiswegstaties geschilderd naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers (1919-'23) en een Maria- en Jozefaltaar door F.A. Franssen en A.M. van Rooy (1939). Het H. Hartbeeld voor de kerk werd omstreeks 1920 geleverd door J. Custers.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe Visitatie (Grootscholterweg 88, Budel-Schoot), een eenvoudige zaalkerk met lage zijbeuken en dakruiter, werd in 1929 in traditionele vormen gebouwd naar plannen van J. Franssen. Ernaast staat nog een noodkerk (Grootscholterweg 90) uit 1908.

Het schepenhuis (Markt 1) is een eenvoudig gebouw op rechthoekige plattegrond met schilddak en bordes met trappen. Het werd in 1771 gebouwd naar plannen van de Boxtelse landmeter Hendrik Verhees en heeft dienst gedaan als raadhuis met cachot en brandspuitbergplaats, maar ook als garen- en botermarkt. Bij de restauratie in 1981-'82 werd het gebouw, dat door verbouwingen ingrijpend was gewijzigd, in de oorspronkelijke staat gereconstrueerd.

Woonhuizen. Het dwars geplaatste

[p. 124]

Budel, Teutenhuis Dr. A. Mathijsenstraat 1

(Kempische) verdiepingshuis Markt 10-12 heeft een kern die mogelijk tot de 17de eeuw teruggaat. Het grote eenlaagshuis Marktstraat 18 heeft de jaartalankers ‘1660’. In Budel staan enkele (mogelijke) teutenhuizen met inen uitgezwenkte gevels, zoals Nieuwstraat 1, vermoedelijk uit de 18de eeuw, maar vooral Dr. A. Mathijsenstraat 1 met een fraaie gevel uit tweede helft 17de eeuw en opzij een aardige jugendstil-pui uit omstreeks 1914.

Windmolens. De Nooitgedagt (Meemortel 22-24) verrees in 1846 als ronde bakstenen beltkorenmolen. In 1976 heeft men de molenbelt afgegraven en een stelling aangebracht. De ronde bakstenen beltkorenmolen Zeldenrust (Burg. Van Houtstraat 60) dateert oorspronkelijk uit 1869, maar werd herbouwd na een brand in 1900. De molenberg is later afgegraven ten behoeve van een pakhuis. Op de baard staat het (onjuiste) jaartal 1858. Ten noorden van Budel-Schoot staat de Janzona (Grootschoterweg 17), een achtkante beltkorenmolen uit 1937, waarvan de houten bovenbouw afkomstig is uit Venlo. Van het op de plaats van de belt gelegen pakhuis doet het dak dienst als stelling.

Grenspaal. Waar de weg van Budel naar Budel-Dorplein het spoor passeert, staat een hardstenen paal met in reliëf het wapen van de Admiraliteit op de Maze te Rotterdam uit 1662. Dergelijke palen werden langs de grenzen van Staats-Brabant met Limburg en België geplaatst. Daar werden de in- en uitvoerbelastingen geïnd door de Admiraliteit op de Maze, die dit recht had gepacht.