Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

Bergeijk

Dorp ontstaan in de vroege middeleeuwen als beekdalnederzetting in het stroomgebied van enkele beken die in de Dommel uitmondden. Min of meer evenwijdig aan deze beken ontstond een langgerekte lintbebouwing die een vestigingsplaats werd voor rondreizende kooplieden, de zogeheten teuten.

De R.K. kerk St.-Petrus' Banden (Hof 12), een gotische kruiskerk met driebeukig, pseudo-basilicaal schip, werd in fasen gebouwd ter plaatse van een 12de-eeuws tufstenen zaalkerkje met een recht gesloten koor en een iets jongere toren. Kort na 1422 verving men de romaanse kerk, waarbij eerst een nieuw bakstenen schip tot stand kwam; het geplande driezijdig gesloten koor bleef onvoltooid. Omstreeks 1525 verrees een nieuw, bakstenen koor met speklagen van tufsteen afkomstig van het oude muurwerk. Kort daarna kwam het forse dwarsschip tot stand en weer wat later werden de zijbeuken verbreed en aan weerszijden van de toren doorgetrokken. In de noordelijke zijbeuk kreeg één travee een kleine topgevel met steekkap: zo kon men een hoog spitsboogvenster plaatsen, voor meer licht in de kerk. In 1650 stortte de romaanse toren in, waarbij ook twee traveeën van het schip verloren gingen. In plaats van een nieuwe toren verrees in 1669 een los staand klokkenhuis; een bakstenen gebouw met een leien tentdak en een houten opbouw die deels van pannen was voorzien. In het klokkenhuis hangt een in 1367 door Jacobus van Helmond gegoten klok. Bij een grote restauratie in 1888-'93, naar plannen van C. Franssen, werden de

[p. 68]

Bergeijk, R.K. kerk St.-Petrus' Banden

verloren gegane schiptraveeën herbouwd en verrees een nieuwe westgevel. Verder kregen alle vensters nieuwe natuurstenen traceringen. De traptoren bij het koor werd verhoogd tot boven de dakrand en voorzien van een nieuwe spits. Aan de noordzijde van het koor herbouwde men de oude sacristie, die in 1663 tot raadhuis was ingericht. Tijdens een restauratie in 1975-'77 zijn de neogotische pinakels van de transeptgevels verwijderd; die van de westgevel heeft men gehandhaafd. De spitsboogvensters van de sacristie maakten toen plaats voor rondboogvensters. Schip en transept hebben een houten tongewelf uit de eerste helft van de 16de

Bergeijk, R.K. kerk St.-Petrus' Banden, vrijstaande klokkentoren (1975)

eeuw. Het oorspronkelijke stenen gewelf in het koor, dat in 1855 door een stucplafond was vervangen, werd in 1888-'93 herbouwd. De kerk bevat onder meer een Johannesbeeld, toegeschreven aan meester Arnt van Zwolle (15de eeuw), een Luciabeeld, toegeschreven aan de Meester van de heiligenbeelden van Leende (15de eeuw), twee barokke biechtstoelen (18de eeuw) en een communiebank (18de eeuw).

De Herv. kerk (Hof 56) is een eenvoudig bakstenen zaalkerkje met dakruiter en driezijdig gesloten kopse gevels. De kerk is gebouwd in 1812 naar plannen van Pieter Willems en herbouwd in 1857. De voorm. pastorie (Hof 54), nu hotel ‘Beukenhof’, stamt uit 1838 en werd in het begin van de 20ste eeuw uitgebreid.

Het raadhuis (Burg. Magneestraat 1), met zijn plastisch vormgegeven ingangspartij met bordes en koepelvormige bekroning, verrees in 1923. H.P. van der Velden ontwierp het in de stijl van de late neorenaissance. Omstreeks 1950 en in 1983 is het aan de achterzijde uitgebreid.

Woonhuizen. Het pand Hof 8 uit 1722 is vermoedelijk een voormalig teutenhuis. De dokterswoning Burg. Magneestraat 4 werd omstreeks 1895 gebouwd. Voor medewerkers van Weverij De Ploeg ontwierp G.Th. Rietveld de bungalows Fazantlaan 14 (1955-'57) en Eikendreef 2 (1956-'57), beide in zakelijke vormgeving en met platte, overstekende daken. Het laatstgenoemde pand kreeg in 1969 een uitbreiding in de vorm van een driekwart cilinder naar plannen van A. van Eyck.

Het voorm. notarishuis (Hof 63), is een blokvormig tweelaags woonhuis, gebouwd omstreeks 1815. Het heeft een fraaie deur en een omlijsting met geteldgeld-decoratie. Het pand diende lange tijd als kantoor van Weverij De Ploeg. Daarom staan naast het gebouw een houten straatklok en schuin ertegenover een bushaltehuisje, beide uit omstreeks 1957 en naar ontwerp van G.Th. Rietveld.

Weverij De Ploeg (Riethovensedijk 20) is een in 1956-'57 gebouwd fabriekscomplex met gebogen shed-constructie. De constructie, uitgevoerd in voorgespannen beton, bestaat uit acht dubbele en vier enkelvoudige schaaldaken met telkens twee ondersteuningen. Een dergelijk constructie met grote vrije ruimte, goed geschikt voor brede weefgetouwen, kent in Nederland zijn eerste voorbeeld in de fabriek van de Kon. Weefgoederenfabriek C.T. Stork & Co. te Hengelo, uit 1952-'53. De ontwerper aldaar, G. Beltman jr., zijn constructeur B.A. Sassen en de aannemer de Kon. Ned. Maatschappij voor Havenwerken N.V. te Amsterdam, waren ook verantwoordelijk voor de bouw van de fabriek te Bergeijk. Voor de architectonische vormgeving werd G.Th. Rietveld aangetrokken. Van zijn hand zijn de lichte verdraaiing van de kopse gevels, de ijle ingangspartij en de opvallende kleurstelling. Het complex ligt in een parkachtige tuin naar ontwerp van Mien Ruys.

Weverij De Ploeg werd in 1957 opvolger van de in 1923 te Bergeijk opgerichte

Bergeijk, Raadhuis

[p. 69]

Bergeijk, Weverij De Ploeg

Coöperatieve Productie- en Verbruikersvereniging ‘De Ploeg’, die haar oorsprong had in een in 1919 in Best begonnen landbouwkolonie. In 1928 werd de textielhandel uitgebreid met woningtextiel, dat in opdracht van De Ploeg elders (waaronder te Hengelo) werd geweven. Na de Tweede Wereldoorlog besloot men tot oprichting van een eigen weverij.

Windmolen Ekkerstraat 4 is de voorm. banmolen van de norbertijnerabdij te Postel. De oudste vermelding van een molen op deze plek dateert uit 1330. De huidige halfgesloten-standerdkorenmolen stamt uit de 18de eeuw, werd hersteld na blikseminslag in 1897 en in 1970 opnieuw bekleed. De molenaarswoning (Ekkerstraat 8) dateert uit omstreeks 1895.

Loo. Dit kerkdorp ten zuidwesten van Bergeijk is eind 19de eeuw tot ontwikkeling gekomen. De R.K. kerk St.-Petrus' Banden (Loo 81) is een driebeukige neogotische hallenkerk met smaller, lager koor en zijabsiden uit 1861-'63, gebouwd naar ontwerp van C. Weber. De kerk kreeg in 1896 een toren met slanke achtzijdige spits naar plannen van C. Franssen. De gepolychromeerde beelden in het eenvoudige, gewitte interieur leverde J. Thissen in 1891. De pastorie (Loo 79) uit 1893 is van de hand van C. Franssen. Het voorm. R.K. klooster en gasthuis (Loo 83-87) werd in 1904 gebouwd in een combinatie van neogotische en neorenaissance-elementen.

Weebosch. Dit verder ten zuidwesten van Bergeijk aan de weg Eersel-Postel gelegen straatdorp kwam in het begin van de 20ste eeuw tot ontwikkeling. De R.K. St.-Gerardus Majellakerk (Weebosch 75) is een driebeukige basilicale kerk met dubbel torenfront, gebouwd in 1907 naar plannen van J. Stuyt. Hij paste neoromaanse elementen toe. Achter de kerk liggen een processiepark met kapel en een Lourdesgrot uit 1949.