Monumenten in Nederland. Noord-Brabant

[p. 57]

Steden, dorpen, monumenten

[p. 58]

Aarle-Rixtel
(gemeente Laarbeek)

Dorp ontstaan in de middeleeuwen in het stroomgebied van de Aa en enkele kleinere stroompjes. Aarle en Rixtel vormden aanvankelijk twee afzonderlijke kernen, maar ze zijn geleidelijk tot één geheel uitgegroeid. Aarle was een bedevaartsoord met kerk, gasthuis, klooster en herberg. Rixtel had tot 1648 een eigen kerk gewijd aan St.-Margaretha. De huidige dorpskern bestaat uit een tweetal brink- of ‘plaatse’-achtige pleinen, Kouwenberg en ‘Dorp’ op de splitsing Dorpsstraat, Sengersweg en Wilhelminalaan. In 1822-'26 werd ten oosten van het dorp de Zuid-Willemsvaart aangelegd.

De R.K. kapel van O.L. Vrouw in 't Zand (Bosscheweg 16-20, Aarle) is een eenbeukige bedevaartskapel, gesticht rond 1500 en herbouwd in 1597 met smaller en lager, driezijdig gesloten koor. Het koor werd in 1608 (gevelsteen) uitgebreid met een zuidelijke dwarsarm. Deze afsluitende gevel heeft een in- en uitgezwenkte top. In 1846 richtte men de kapel tot raadhuis in, maar in 1853 herkreeg ze haar oorspronkelijke functie. Tijdens de restauratie in 1969 kreeg het koor een noordelijke dwarsarm in dezelfde vorm als die aan de zuidzijde. In de kapel bevindt zich het kleine, 16de-eeuwse pijpaarden mirakelbeeldje van Onze Lieve Vrouw, ter ere

Aarle-Rixtel, R.K. kapel van O.L. Vrouw in 't Zand (1973)

waarvan de kapel is gesticht. Achter in de kapel hangt een drieluik uit 1518, toegeschreven aan Jacob Cornelisz. van Oostzanen. Afgebeeld zijn Maria met de spelende Jezus en Johannes, en op de zijluiken de schenkers: Joris Sampsons en zijn vrouw Engele. De neogotische interieurbeschildering werd in 1856 aangebracht: toen verbond men de kapel met het destijds ernaast opgetrokken klooster Mariëngaarde. De diepe aanbouw aan de zuidwestzijde dateert uit 1893.

De R.K. kerk O.L. Vrouwe' Presentatie (Dorpsstraat 5), een eenbeukige, neoclassicistische kerk met toren, is een van de mooiste waterstaatskerken van Nederland. Ze verrees in 1844-'46, mogelijk naar plannen van A. van Veggel, onder toezicht van rijkswaterstaatsingenieur E.C.B. Ridder van Rappard. De kerk werd in 1896-'97 verbouwd onder toezicht van J.Th.J. Cuypers. Hij verving onder meer de peervormige spits boven de westtoren door de huidige koepelvormige bekroning. In 1928 voorzag men de oorspronkelijke zaalkerk van twee lage zijbeuken naar plannen van H.W. Valk. De door een balustrade bekroonde voorgevel wordt door een horizontale lijst in tweeën gedeeld. Het middenrisaliet heeft een portiek met dorische zuilen en een bekronend fronton. De beelden van Maria, Johannes de Doper en Johannes de Evangelist in de rondboognissen van de voorgevel komen uit het atelier van Cuypers en Stolzenberg. De tegeltableaus met voorstellingen van Willibrordus en Servatius aan weerszijden van de ingang zijn eveneens toevoegingen van Cuypers. De kerk heeft een verrassend weids interieur. De graatgewelven van stucwerk op latten worden gedragen door, voor de zijmuren geplaatste, corinthische zuilen. Het smallere koor wordt op een bijzondere wijze verlicht door vensters die vanuit het schip niet zichtbaar zijn. Ten behoeve van de later gebouwde zijbeuken heeft men de muurvlakken onder de vensters van het schip doorbroken met spitse scheibogen, welke rusten op zwarte granieten kolommetjes. Hoogaltaar en biechtstoelen zijn uitgevoerd in neobarokke trant, evenals de preekstoel met klankbord. De preekstoel is voorzien van gesneden draperieën, medaillons en een kroon; de kuip wordt gedragen door bijna levensgrote beelden van Christus en de Samaritaanse vrouw bij de put. F.C. Smits bouwde in 1853-'54 het orgel; het snijwerk en de heiligenbeelden zijn van J. Buijssen.

Op het kerkhof achter de kerk liggen onder meer graven van de klokkengietersfamilies Petit en Fritsen. De voorm. pastorie (Dorpsstraat 7), gebouwd 1896-'97, dient nu als ursulinenklooster ‘Huize Angela’.

De voorm. Herv. kerk (Kouwenberg 29), nu Nieuw-Apostolische kerk, is een gepleisterde zaalkerk met zadeldak tussen tuitgevels. Het pand, met dakruiter aan de voorzijde, verrees in 1847 naar ontwerp van A. van Veggel. Men heeft het in 1874 aan de achterzijde uitgebreid met een consistoriekamer. Inwendig bevinden zich een gestucadoord houten tongewelf en een midden-17de-eeuwse, zeskantige preekstoel met boogpanelen, knorrenlijst en leeuwenkoppen. De kerkbanken en de orgelkast met neogotisch snijwerk dateren uit de bouwtijd.

Het raadhuis (Dorpsstraat 1) is in 1855 gebouwd in romantisch classicistische stijl naar ontwerp van H.J. van Tulder. Het pand bestaat uit drie blokken, omdat het raadhuis oorspronkelijk was gecombineerd met een school (rechts) en een onderwijzerswoning (links). Het raadhuis in het hogere middendeel is voorzien van een hoog souterrain en een bordes. In 1923 verrees aan de achterzijde een raadzaal, die in 1940-'41 werd uitgebreid. Toen vernieuwde

[p. 59]

Aarle-Rixtel, Raadhuis

men ook het bordes. In 1982 volgde nog een uitbreiding aan de achterzijde naar plannen van H. Gruyters.

Woonhuizen. Twee woonhuizen hebben mogelijk nog een 17de- of 18de-eeuwse kern: Wilhelminalaan 2-4 en Havenweg 1-3. Het laatstgenoemde pand wordt wel als Kempisch verdiepinghuis aangeduid; door het asymmetrische zadeldak is aan de voorzijde van het pand een verdieping ontstaan. Dorpsstraat 16, een dwarshuis met bedrijfsgedeelte (voorheen brouwerij), stamt uit 1856 en heeft aan de voorzijde hardstenen stoeppalen. Dorpsstraat 28 is een dwarshuis met winkel uit 1861. De bakstenen dakerker is versierd met leeuwenkopjes en een gevelsteen met de tekst ‘IVD Boogaard 1861’. De winkelpui stamt uit omstreeks 1920. De uit rond 1910 daterende grote villa Chalet Lohengrin (Dorpsstraat 92) heeft voor die tijd kenmerkende, gepleisterde gevels. De vensters hebben luiken en bovenlichten met vrij zware roeden. De Klok (Kapellaan 1) is een woonhuis annex bedrijf uit 1926. Op de voorgevel met loggia staat het opschrift ‘De Klok AD 1782’, hetgeen verwijst naar de oorspronkelijke functie als uurwerkfabriekje. Het in rusticavorm gepleisterde bedrijfsgedeelte bevindt zich om de hoek in de Klokstraat.

De klokkengieterij Petit & Fritsen (Klokkengietersstraat 1-3), een in sobere baksteenarchitectuur opgetrokken fabrieksgebouw uit 1906, is een ontwerp van J. van Groenendael. Het bestaat uit een dwars geplaatste hal met houten ontluchtingskap, een lagere voorbouw onder lessenaarsdak en hoekhuizen aan beide zijden. Een tegeltableau boven de ingang toont het bedrijfswapen van dit in 1660 opgerichte bedrijf, dat zich in 1782 in Aarle-Rixtel vestigde vanwege de vele leemputten ter plaatse. Leem was nodig voor de gietvormen.

Het Hagelkruis (Hooge Akkers ong.), staande ten zuidwesten van de Herv. begraafplaats aan de Laarweg, is het enige bewaarde hagelkruis in Brabant. Hagelkruisen plaatste men sedert de vroege middeleeuwen op kruispunten van landwegen, ter afwering van hagel en onweer. Zij dienden vaak tevens als grenssteen. Het vermoedelijk 16de-eeuwse kruis heeft een Christusfiguur in laag reliëf. Rond 1910 zette men er een hek omheen.

Aarle-Rixtel, Hagelkruis

De dorpspomp (Heuvelpleintje hoek Sengersweg) is een eenvoudige gietijzeren pomp uit het einde van de 19de eeuw. Ze staat op een hardstenen voetstuk, met achtkantige, ingezwenkte voet en zuilvormig bovengedeelte. Een vergulde bol bekroont het geheel.

Het klooster van het Kostbaar Bloed (Kloosterdreef 7), ten noordoosten van het dorp, is een gebouw in eenvoudige neogotische vormen op T-vormige plattegrond. Volgens een gevelsteen met Duitse tekst dateert het uit 1902-'03. Verder is er een gevelsteen met het Lam Gods boven de ingang en een beeld van Maria met Kind aan het koor. De aangebouwde vleugel dateert uit de jaren dertig.

Kasteel Croy (Croylaan 14), ten zuidwesten van het dorp, is een omgracht, in baksteen opgetrokken kasteel dat waarschijnlijk nooit echt als verdedigingswerk heeft gediend. Het oudste deel is de noordwestvleugel met ronde hoektoren, die in aanleg ongeveer uit 1468 kan dateren. Omstreeks 1500 werd haaks daarop de zuidwestvleugel met achtkantige hoektoren opgetrokken, vermoedelijk op oudere fundamenten. Voorts verrees aan de noordoostzijde een poortgebouw met twee torens. Tussen dit poortgebouw en de beide vleugels lag oorspronkelijk een binnenplaats, maar deze heeft men in de 17de eeuw overkapt en bij het woongedeelte getrokken. Zo kreeg het kasteel een rechthoekige plattegrond.

De oudste vleugel heeft onder de daklijst een rondboogfries dat om de toren en onder de topgevels doorloopt. De zuidwestvleugel eindigt in een gekanteelde trapgevel, evenals de overkapping van de binnenplaats. Het rondboogfries van het oudste gedeelte zet zich hier als spitsboogfries voort. Het karakter van dit laat-gotische gedeelte is ongewoon voor Brabant en vertoont trekken van de Nederrijnse baksteenarchitectuur. De zuidelijke toren heeft eigenaardige hoge spitsboognissen met eenvoudige bakstenen traceringen. Hij werd oorspronkelijk bekroond door een hoge stenen spits. Zoals blijkt uit nu op een zolder verborgen jaartalankers is de zuidvleugel mogelijk verbouwd in 1599. De twee poorttorens hebben een ronde onderbouw die in een uitgekraagd achtkant overgaat. De

[p. 60]

Aarle-Rixtel, Kasteel Croy

Aarle-Rixtel, Kasteel Croy, plattegrond begane grond

westelijke poorttoren is in de 17de eeuw verhoogd en kreeg een spits met forse ui. Bij een verbouwing in 1772 heeft men aan de zuidoostzijde van de overdekte binnenplaats een nieuwe trapgevel aangebracht, in dezelfde trant als de reeds bestaande. Voorts wijzigde men de ingang en verving men de houten toegangsbrug door een bakstenen brug. Inwendig bleef uit deze periode de inrichting van de jachtkamer bewaard, een ronde ruimte voorzien van Lodewijk XVI-betimmering en stucwerk met jachtattributen. De vensters zijn alle in de 18de eeuw gewijzigd.

Ten oosten van het hoofdgebouw staat de uit omstreeks 1500 stammende voorpoort. Deze heeft een rechthoekige plattegrond, een zadeldak tussen trapgevels en een achthoekige traptoren. Na restauratie in 1977 is het kasteel als kantoor in gebruik genomen.