Monumenten in Nederland. Utrecht

Woerden

Stad aan de Oude of Leidse Rijn, dicht bij de plaats waar de Korte Linschoten oorspronkelijk in de Rijn uitstroomde. Op een natuurlijke hoogte tussen beide rivieren - waar de huidige naam Hoge Woerd nog aan herinnert - stichtten de Romeinen omstreeks 47 na Chr. een grensversterking, het castellum Laurum. Bij recent bodemonderzoek zijn onder meer houten kaden en scheepsresten gevonden. De precieze plaats en de omvang van het castellum heeft men nog niet volledig kunnen achterhalen. Al vroeg in de middeleeuwen was Woerden opnieuw bewoond, getuige de vermelding dat het tussen 719-'22 het werkterrein van Bonifatius was. Het is niet zeker of er toen al een kerkje werd gesticht. Vanwege haar ligging op de grens tussen Holland en Utrecht, was de plaats lange tijd een bron van twist. Aanvankelijk kwam Woerden in bezit van de bisschop van Utrecht, maar in 1306 ging het over in handen van de graaf van Holland. Woerden is van oorsprong een dijknederzetting, waarvan de drie hoofdstraten - Voorstraat, Rijnstraat (aan weerszijden van de Oude Rijn) en Havenstraat - de structuur bepalen. Daartussen bevindt zich een goed bewaard stelsel van verbindingsstegen. In 1371 legde men een gracht en een wal aan en in 1372 kreeg de nederzetting stadsrechten. Op de plek waar de Rijn de stad binnenkomt, kwam in het begin van de 15de eeuw een nieuw kasteel gereed. Omstreeks 1450 werd om de hele stad - met zijn vijfhoekige plattegrond - een stadsmuur gelegd, voorzien van torens en drie stadspoorten. Na het beleg van de Spaanse troepen (1575-'76) begon voor Woerden een bloeiperiode, waaraan in 1672 een abrupt einde kwam door de Franse bezetting. In dat jaar legde een brand het gehele westelijke stadsdeel in de as.

Als vestingstad kreeg het in 1701-'02 zijn huidige plattegrond. Vanaf ongeveer 1740 ging het deel uitmaken van de (Oude) Hollandse Waterlinie. In 1855 kwam de spoorlijn langs Woerden tot stand. Na de opheffing van de vesting begon in 1873 de egalisatie van de verdedigingswerken. De oude walhoogte bleef behouden bij twee bastions, waar begraafplaatsen waren aangelegd en onder de korenmolen. Een deel van de vestingwerken bleef in gebruik ten behoeve van een militair kledingmagazijn. Op het voormalige ravelijn aan de oostzijde, op de weg naar het station, bouwde men in 1869 een rij herenhuizen. In 1885 werd de Woerdense kaasmarkt opgericht. De haven werd in 1910 in het noorden verbreed en van nieuwe kaden en bebouwing voorzien. Pas na de Eerste Wereldoorlog volgde een eerste uitleg buiten de oude stadsgrenzen. Een zeer drastische ingreep in het stadsbeeld vond in 1961 plaats, toen de Oude Rijn binnen de voormalige omwalling geheel

[p. 306]

Woerden, Binnenstad

1	Petruskerk (zie p. 306)
2	Luth. kerk (p. 307)
3	R.K. kerk St.-Bonaventura (p. 307)
4	Geref. Opstandingskerk (p. 307)
5	oude stadhuis (p. 307)
6	tweede stadhuis (p. 308)
7	kazerne (p. 308)
8	arsenaal (p. 308)
9	Geref. weeshuis (p. 308)
10	lagere school (p. 308)
11	kasteel (p. 308)
12	bastions met begraafplaatsen (p. 310)
13	station (p. 311)
14	korenmolen De Windhond (p. 310)
15	centrale werkplaats (p. 310)
16	watertoren (p. 310)
17	Grootwaterschap (p. 308)

werd gedempt. Sinds 1989 behoort Woerden tot de provincie Utrecht.

De Petruskerk (Herv.) (Kerkplein 5) [1] is een laat-gotische, driebeukige kerk met ingebouwde westtoren, pseudo-basilicaal schip en vijfzijdig gesloten koor met omgang. Over de bouw is weinig met zekerheid bekend. De toren zal omstreeks 1375 zijn verrezen. In de eerste helft van de 15de eeuw werd een oudere, vermoedelijk tufstenen kerk door het huidige kerkgebouw vervangen. Eerst werden het koor, nog zonder omgang en de vier meest oostelijke schiptraveeën opgetrokken, kort daarna volgde de rest van het schip. Tegen de zuidzijde verrees een in steen overwelfd portaal en tegen de noordzijde een H. Kruiskapel. Omstreeks 1500 bouwde men vervolgens de kooromgang en de sacristie tegen de noordzijde van de koorpartij. De omgang, die evenals de zijbeuken van het schip met lessenaardaken tegen de goten van het middengedeelte aansluit, kreeg uitwendig een rijke versiering met speklagen van Ledesteen en werd voorzien van drie grote vensters en twee driezijdig uitgebouwde kapelletjes met stenen gewelven. In 1542-'43 verbouwde men het portaal tegen de zuidzijde van het schip tot ‘syter’ (schat- en archiefkamer). Het gebouwtje kreeg hierbij een verdieping met stenen gewelf en een met koperen platen verstevigde deur. Van deze bewaarplaats maakten behalve de kerk ook de stad, het waterschap en het gasthuis gebruik.

Bij de brand van 1672 raakte de kerk zwaar beschadigd; herstel volgde in 1675, waarbij de H. Kruiskapel sterk werd vergroot. In het schip werd naderhand ter hoogte van de kapel een zuil verwijderd voor een beter uitzicht op de preekstoel. Het zuidkapelletje van de omgang werd omstreeks 1850 tot ingangsportaal verbouwd. In 1933 bracht men in de H. Kruiskapel een galerij met extra zitplaatsen aan. De trap naar de galerij werd ondergebracht in een nieuwe vierkante aanbouw met tentdak. Bij de restauratie in 1980-'82, onder leiding van architect T. van Hoogevest, is de laat-19de-eeuwse buitenbepleistering van de kerk verwijderd.

De kerk heeft inwendig houten tongewelven met trekbalken. Aan de binnenzijde van de omgang zitten - boven de scheibogen naar de twee uitgebouwde kapellen - fraaie nissen met driepastraceringen. Bij de restauratie zijn de in 1675 afgehakte zuilkapitelen gereconstrueerd, maar zonder de oorspronkelijk aanwezige versiering met bladmotieven. In de noordwand van het koor werd een gotisch sacramentshuis blootgelegd. De rijke traceringen boven de eigenlijke nis dragen nog duidelijke sporen van een bonte polychromie. De bij dit sacramentshuis behorende omlijsting werd al in 1930 bij een opgraving ontdekt en bevindt zich nu in het Centraal Museum te Utrecht. In datzelfde jaar en in 1981 vond men beelden met oorspronkelijke polychromie. Deze maakten deel uit van een uit 1500-'30 daterende beeldengroep, voorstellende de graflegging van Christus. De beelden verdwenen in 1572, het jaar waarin de Reformatie in Woerden definitief de overhand kreeg. Teruggevonden zijn: Christus op een lijkwade, de ‘grafleggers’ Nicodemus en Jozef van Arimathea en een drietal vrouwen, onder wie Maria Magdalena. Resten van vergelijkbare beeldengroepen zijn bewaard gebleven in de Dom van Utrecht (1501) en - afkomstig uit de kerk van het Vrouwenklooster te De Bilt (1494) - in het Centraal Museum.

In de koorsluiting bevinden zich tapijtschilderingen, bedoeld als achtergrond voor vroeger aanwezige beelden. Deze tapijtschilderingen zijn, waarschijnlijk met het oog op de plaatsing van het vroegere hoofdaltaar, naar het oosten toe steeds hoger aangebracht. De kerk bevat verder een preekstoel, een doophek en

[p. 307]

Woerden, (Herv.) Petruskerk, interieur met orgel (1984)

een koorhek uit omstreeks 1675, een door J.H.H. Bätz gebouwd orgel in een rijk gesneden rococo-kast uit 1768 en een grafmonument voor de kapitein ter zee Hugo Schaep, gemaakt omstreeks 1725. Max Nauta maakte in 1925 het ‘Jan de Bakkerraam’, met een voorstelling van de Woerdense martelaar.

De Luth. kerk (Jan de Bakkerstraat 13) [2] is een driebeukige schuilkerk in gotiserende trant, in 1646 gebouwd achter een vroeg-15de-eeuws woonhuis. De achtergevel, met grote spitsboogvensters en jaarankers, stond oorspronkelijk aan de stadswal (nu Nieuwstraat). In 1792 werd het gebouw vergroot met een dienstwoning aan de Achterstraat en een nieuwe ingang met classicistisch portaal in het huis aan de voorzijde. Boven het portaal prijkt een windwijzer met zwaan, het symbool voor de lutheranen. In de 19de eeuw werd de gevel bepleisterd en voorzien van natuursteenimitatie. De kerk heeft houten tongewelven met trekbalken en korbeelstellen. De stijlen van de korbeelstellen hebben de vorm van forse houten zuilen met basementen en kapitelen. In de kerk staat een preekstoel uit omstreeks 1675, met gesneden guirlandes en wapenschildjes op de hoeken van de kuip. De schildjes dragen de gesneden afbeeldingen van de vier evangelisten en van Mozes, Aäron en Luther en verder enkele familiewapens, waarschijnlijk van schenkers aan de kerk. De koperen lezenaars en doopbogen stammen uit de 18de eeuw. Het orgel uit 1846 is van de firma Bätz.

De R.K. kerk St.-Bonaventura (Rijnstraat 60) [3] is een in 1890-'92 naar ontwerp van N. Molenaar gebouwde, niet op het oosten georiënteerde, neogotische kruisbasiliek. Naast de voorgevel staat een forse vierkante toren met vier hoektorentjes en een hoge spits. Het transept heeft, evenals het schip, luchtbogen en drie beuken. In het portaal staat de tekst ‘Domus Dei: Porta Coeli’ en is het beeld van St.-Bonaventura aangebracht. De inwendig geheel wit gepleisterde kerk heeft bakstenen kruisribgewelven en ronde schei- en gordelbogen op bundelpijlers. Naast de kerk ligt het voorm. Franciscanerklooster (Wilhelminaweg 77) uit

Woerden, R.K. kerk St.-Bonaventura (1970)

1899, in neogotische vormen ontworpen door J.H. Tonnaer.

De Geref. Opstandingskerk (Wilhelminaweg 8) [4] werd samen met het naastgelegen verenigingsgebouw in 1923 gebouwd naar plannen van H. Onvlee. De kerktoren heeft een smalle maar krachtige paraboolvormige spits.

Het oudste voorm. stadhuis (Kerkplein 6) [5] werd in 1501 als eenlaags pand gebouwd en kreeg in 1553 een zeskante traptoren. In de lantaarn van de toren hangt een uit 1590 daterend klokje. Het stadhuis werd in 1610-'14 verhoogd, van een nieuwe geveltop voorzien en naar achteren uitgebreid. De onderpui is in laat-gotische vormen uitgevoerd. Daarboven zit een bijzonder venster, bestaande uit zes gekoppelde kruiskozijnen ter breedte van de gehele gevel. De schandpaal tegen de voorgevel is in 1567 geplaatst. De toegepaste ionische orde en het beeldje van Vrouwe Justitia verwijzen naar de gerechtelijke functie van het gebouw. De geveltop in maniëristische vormen is bij een restauratie in

[p. 308]

Woerden, Oude stadhuis (1980)

1890, door rijksbouwmeester J. van Lokhorst, gereconstrueerd. Na de restauratie huisde in het pand het kantongerecht en sinds 1933 het stadsmuseum. In 1985 volgde opnieuw een restauratie. Inwendig bevindt zich op de verdieping een tochtportaal met snijwerk uit 1610 en een van elders afkomstige schouw met stenen hermen uit 1630.

Het tweede voorm. stadhuis (Westdam 3) [6] werd in 1887 gebouwd naar plannen van de gemeentearchitect C. Fluyt. In de voorbereidingsfase was de Haagse architect N. Molenaar benaderd, maar zijn plan, gebaseerd op het een jaar eerder door hem ontworpen raadhuis voor Noordwijk-Binnen, vond men uiteindelijk te duur. Zonder toestemming van Molenaar gaf het gemeentebestuur aan de eigen gemeentearchitect opdracht om het Noordwijkse raadhuisplan te kopiëren. Het resultaat is een vrijwel exacte kopie, in spiegelbeeld, met trapgevel en ronde hoektoren in neorenaissance-stijl. Sinds 1994 is het pand niet meer in gebruik als stadhuis.

Het arsenaal (Groenendaal 26) [8] is een vierkant gebouw onder omlopend schilddak uit 1762. Enkele van de rondboogpoorten worden geflankeerd door als schamppalen gebruikte kanonslopen.

Het ertegenover gelegen brandspuithuisje (Groenendaal 17) stamt uit 1857.

De voorm. kazerne (Kazernestraat 2) [7], een forse baksteenbouw uit 1791, bestaat uit drie vleugels rond een binnenplaats. De voorgevel is voorzien van geblokte pilasters op een hardstenen plint en een risalerende ingangspartij met hanekammen boven de vensters. Boven de ingang is een hardstenen wapensteen met datering en de Nederlandse leeuw ingemetseld. Op de binnenplaats staat een hardstenen pomp met lantaren. Bij de restauratie en verbouwing tot politiebureau in 1975-'76 is ook de huidige lage vleugel aan de achterzijde gebouwd.

Het voorm. Geref. weeshuis (Havenstraat 6) [9] is een sober uitgevoerd bouwwerk met een gevelsteen uit 1604 en een brede lijstgevel uit de tweede helft van de 18de eeuw. Het pand is in 1933 gerestaureerd.

De lagere school (Achterstraat 7) [10], bestaande uit twee lokalen in neorenaissance-vormen, dateert uit 1880-1890. Opvallend is het robuuste, maar zorgvuldig vormgegeven dorische ingangspoortje.

Het Grootwaterschap van Woerden (Havenstraat 30) [17] huist in een pand met Jugendstil-invloeden, naar ontwerp van A. Kok uit 1906. Het pand bevat Jugendstil-tegeltableaus en beeldhouwwerk boven de ingang, gesigneerd ‘Ossevoort, Leiden’.

Het huidige kasteel van Woerden (Rijnstraat 66) [11], gelegen aan de oostkant van de stad, staat niet op de plek van het oudere, vermoedelijk 12de-eeuwse kasteel, dat meer naar het westen moet hebben gelegen. Het vierkante bouwwerk met ronde torens op de hoeken werd in 1405 begonnen en in 1415-'16 voltooid. In de loop der tijd werden de torens verlaagd - de zuidoostelijke toren maakte plaats voor een vierkante gevangenis - en er verrezen allerlei gebouwen op de binnenplaats. In 1986-'89 heeft men het kasteel gerestaureerd, waarbij de latere aanbouwen zijn gesloopt. Toen zijn ook de grachten weer grotendeels uitgegraven. Sinds de restauratie dient het kasteel als kantoor. Aan de noordzijde ligt een wat naar voren springend poortgebouw; dit is het best bewaarde gedeelte. Het wordt geflankeerd door twee woonvleugels en door de onderste delen van twee hoektorens.

Woonhuizen. Vooral aan de Rijnstraat staat nog een aantal interessante woonhuizen, waarbij in gevel en hoofdvorm zichtbaar is dat ze in oorsprong tot

[p. 309]

Woerden, Gedeelte binnenstad met kasteel en R.K. kerk St.-Bonaventura

de 17de eeuw teruggaan. De maniëristische gevel van Rijnstraat 18 dateert uit het eerste kwart van de 17de eeuw; de geveltop is later met een kroonlijst afgeknot. Boven de vensters zitten uitkragende ontlastingsbogen, steunend op gebeeldhouwde consoles. Uit dezelfde periode dateert de, eveneens later afgeknotte, pilastergevel van Rijnstraat 22. Kenmerkend maniëristisch is de situering van de pilasters van de tweede verdieping, die niet boven die van de onderliggende verdieping zijn geplaatst, maar daartussenin op de waterlijst. De onderpui is geheel nieuw. Ook andere panden als Rijnstraat 32-34 en Groenendaal 24a-g stammen voor een belangrijk deel uit de 17de eeuw. Bij de laatste zijn de neogotische spitsboogvensters in 1843 aangebracht. Net als in andere vestingsteden (zoals

Woerden, Kasteel, plattegrond

[p. 310]

Woerden, Station (1975)

Deventer en Bergen op Zoom), bouwde men kort voordat de vesting als geheel werd opgeheven in 1869 tussen stad en station een rij neoclassicistische herenhuizen: Oostdam (nrs. 1, 3-10, 12). Bij het vrijstaande pand Oostdam 12 hoort een interessant tuinhuis in dezelfde stijl. Het herenhuis Oostdam 13 is gebouwd in eclectische trant. Even oud, maar mogelijk met een 18de-eeuwse kern, is hotel Concordia (Havenstraat 4). Kerkstraat 7 is omstreeks 1895 gebouwd met een opvallende neorenaissance-gevel naar ontwerp van N. Molenaar.

Haven 1 is een villa-achtig huis in rijk gedecoreerde neorenaissance-stijl; het dateert uit het begin van de 20ste eeuw. Een opvallend element is de grote torenachtige uitbouw op de hoek. Uit 1900 stamt de volkswoningbouw in de Eendrachtstraat. Aan de Kruittorenweg 22-24 staat een reeks eenlaags huisjes met neorenaissance-trapgevels uit 1888-'90. Omstreeks 1905 verrezen in de binnenstad (Prinses Beatrixstraat en Hoge Woerd) diverse woonhuizen in kalkzandsteen met simpele Jugendstilvormen. Een voorbeeld van een Jugendstil-pand, uitgevoerd in lichte steen en met zogeheten decoratieve Bircornasteentjes, is Voorstraat 34 uit 1911, van de hand van P.G. Karsdorp.

Verdedigingswerken [12]. Omstreeks 1450 kreeg Woerden een stadsmuur met drie poorten. Tegen het einde van de 16de eeuw voegde men vier bastions en een ravelijn toe. In 1701-'02 begon, naar plannen van Menno van Coehoorn, een modernisering van de verdedigingswerken, die de aanleg van drie nieuwe ravelijnen en een enveloppe met buitengracht rond de stad inhield. De stadsmuur is verdwenen op een restant bij de molen na. Bij de begraafplaatsen zijn nog (vergraven) resten van de bastions zichtbaar en van de binnengracht is aan de noordoostzijde een gedeelte over. De buitengracht is echter nog geheel intact.

Korenmolen ‘De Windhond’ (Wilhelminaweg 1) [14] is een ronde bakstenen stellingmolen uit 1755, gebouwd op een restant van de oude stadsmuur. Er was in 1498 al sprake van een standerdmolen op ruwweg dezelfde plaats als de huidige molen. In 1794 kreeg de molen een nieuw bovenwiel en in 1868 een nieuwe bovenas. In 1978 en 1984 werd de molen in twee fases gerestaureerd. Naast de molen staat een oorspronkelijk 18de-eeuws dienstgebouw, nu VVV-kantoor.

Begraafplaatsen. In het noordoosten van de stad werden in 1829 twee begraafplaatsen aangelegd op twee dicht bij elkaar gelegen bastions (Hoge Wal): de R.K. begraafplaats en de Algemene begraafplaats [12]. De laatste heeft een rechthoekig padenpatroon en wordt door hoge bomen omzoomd. Ze is toegankelijk via een wit gepleisterd poortgebouwtje, dat aan het eind van 19de eeuw is gemoderniseerd. Op een ander bastion ligt de Israëlitische begraafplaats (Westdam) [12]. In 1936 kwam een nieuwe Algemene begraafplaats in gebruik aan de Meeuwenlaan.

De Centrale werkplaats (Wilhelminaweg) [15] van het Nationaal Logistiek Commando van de Koninklijke Landmacht (Intendance) is gevestigd op het zuidoostelijke deel van de voormalige verdedigingswerken. De werkplaats ontstond in 1873, na de Frans-Duitse oorlog, toen in het kasteel het Centraal Magazijn voor Militaire Kleding en Uitrusting werd ondergebracht. Op het terrein staan nog een wasserij met schoorsteen en diverse fabrieksachtige panden uit het begin van de 20ste eeuw en later.

Watertoren met bijbehorend machinistenhuisje (Oostsingel 1a-1b) [16]. De in 1906 aan de noordzijde op de

[p. 311]

geslechte wallen gebouwde watertoren, werd ontworpen door J. Schotel in opdracht van de Woerdense Bronwaterleiding Maatschappij. Het betreft een slanke ronde toren van rode baksteen, met uitgekraagd reservoirgedeelte, uitgevoerd in gele baksteen met rode versieringen en bekroond door een borstwering met kleine kantelen. Het geheel lijkt sterk op andere door Schotel ontworpen watertorens, zoals die te Voorburg (1898), Helmond (1900) en Zaltbommel (1905). In 1979 raakte het gebouw buiten dienst en in 1984 heeft men het oorspronkelijke ijzeren Intze-waterresevoir verwijderd.

Het station (Stationsweg 1) [13] dateert uit 1911-'13 en is gebouwd naar ontwerp van W. de Jong. Het heeft een gevarieerd uiterlijk door de groepering van de bouwdelen en door de versiering met wit en geel geglazuurde steen in geometrische Jugendstil-vormen. De ongewone ontsluiting van de, oorspronkelijk twee, eilandperrons door een overdekte luchtbrug is in 1995-'96 vernieuwd. De direct achter de hoofdingang gelegen trap geeft behalve tot deze luchtbrug ook toegang tot de stationsrestauratie die op de verdieping is gesitueerd. De lokettenhal naast de hoofdingang is nu gemoderniseerd en het geheel kreeg in 1995-'96 een nieuwe, uitspringende ingang.

Kaaspakhuizen. Vanouds is de zuivelindustie belangrijk voor Woerden. Bij de kaasmarkt (Hoge Woerd) werd in 1925 een gedenkteken, de ‘kaasbel’, opgericht; het herinnert aan de oprichting van de kaasmarkt in 1885. In de stad zijn nog diverse kaaspakhuizen aanwezig. Het winkel- en pakhuis Rijnstraat 44-46 stamt ondanks de datering ‘1845’ uit omstreeks 1890. Andere goede voorbeelden van pakhuizen zijn Prins Hendrikkade 1 (omstreeks 1880), Eendrachtstraat 1 (omstreeks 1900), de kaashandel van C. IJff Utrechtsestraatweg 19 (1906) en Emmakade 8 (omstreeks 1920).

Fabrieken en bedrijfsgebouwen. Als voortzetting van de zuivelindustrie staan te Woerden nog steeds de fabrieken van Mona en Goudkuipje. De laatste huist in wat voorheen de ERU-zuivelfabriek heette, vlak bij het station. De fabriek werd in het midden van de 19de eeuw gesticht door E. Ruijs, maar ingrijpend verbouwd in 1939. De nog werkende dakpannenfabriek (Pannenbakkerijen 1) van de N.V. Woerdensche Dakpannen- en Steenfabrieken stamt oorspronkelijk uit omstreeks 1910 en is vernieuwd in 1953. Oorspronkelijk zijn nog de schoorsteen en een pannenschuur uit omstreeks 1880. Andere sporen van nijverheid zijn de stoomwasserij en villa ‘Johanna’ (Leidsestraatweg 32), ongeveer uit 1912 en de graanmalerij T. Koetsier (Leidsestraatweg 107) uit 1926.

Stoomgemaal met dienstwoning (Hoge Rijndijk 15) uit 1881. Het polderbestuur Barwoutswaarder liet dit complex bouwen naar een ontwerp in neoclassicistische vormen van J. Paul.

Het transformatorhuisje aan de Kruittorenweg dateert uit 1930 en is een ontwerp van H.W. van der Meij.

Boerderijen. Ten westen van Woerden liggen de kleine boerderijstroken Rietveld, Barwoutswaarder en Bekenes. Van boerderij Licht is meer dan duizend (Rietveld 90) uit 1679 zijn woongedeelte en schuur aaneengebouwd onder één rieten wolfdak; de donkerrode voorgevel heeft nog zijn oorspronkelijke gevelindeling met ontlastingsbogen, kruiskozijnen op de verdieping en in de top een oeil-de-boeuf. Ook Barwoutswaarder 65 is een 17de-eeuwse boerderij. Andere interessante boerderijen zijn Rietveld 54 (rond 1860), Boer met genoegen (Rietveld 64) uit 1910 en Rietveld 92 uit 1902. Ten zuiden

Woudenberg, Herv. kerk met kerksloot

van Woerden aan de Kromwijkerwetering liggen de boerderijen Ouders Vrucht (Kromwijkerdijk 15), waarvan de bakstenen hekpijlers worden bekroond door in natuursteen gebeeldhouwde, geknotte boomstammen die de wapens dragen van de vroegere bezitters en Leeuwenstein (Kromwijkerdijk 18); op de hekpijlers van deze boerderij worden dezelfde wapens vastgehouden door gebeeldhouwde leeuwen.