Monumenten in Nederland. Utrecht

Woudenberg

Dorp in de Gelderse Vallei, aan de oude weg van Utrecht naar Arnhem. In het midden van de 13de eeuw werd het gebied ontgonnen, met als ontginningsas de huidige Voorstraat-Dorpstraat. Hier verrees ook de eerste bebouwing, met aan de noordzijde de parochiekerk. Aan het eind van de 16de eeuw werd ten oosten van het dorp een deels nog bestaande schans opgeworpen. De aanleg van de spoorlijn Amersfoort-Kesteren in 1886, met een station enkele kilometers ten oosten van het dorp, zorgde voor een verdichting van de lintbebouwing langs de weg naar Scherpenzeel. Van deze spoorlijn resteert nog een deels verhoogd tracé met viaducten en overwegwachterswoningen. Mede door een bombardement in 1945 is het centrum sterk veranderd.

De Herv. kerk (Middenstraat 20) staat op een door een brede sloot omgeven rechthoekig kerkhof. De kerk bestond vóór 1808 uit de huidige westtoren, een eenbeukig schip en een driezijdig

[p. 312]

Woudenberg, Kasteel Geerestein

gesloten koor. In dat jaar ontstond echter een rechthoekige preekkerk door afbraak van het koor en verlenging van het schip. Deze kerk werd gepleisterd en voorzien van nieuwe rondboogvensters en een houten tongewelf. Bij de ingrijpende restauratie in 1952-'53 breidde men de kerk uit met twee dwarsarmen. De buitenmuren werden ontdaan van hun bepleistering en kregen een nieuwe baksteenschil met daarin rondboogvensters. De 15de-eeuwse toren, waarvan de ingesnoerde spits in 1967 is vernieuwd, telt twee geledingen. Van de eerste hebben de zijgevels rechthoekige spaarvelden, de tweede heeft zowel kleine rondboogopeningen als spitsboogvormige, gekoppelde galmgaten in overeenkomstige nissen. In de toren hangen in een vernieuwde klokkenstoel nog twee oude luidklokken; de een dateert vermoedelijk uit het begin van de 15de eeuw, de ander werd door Henricus de Borch gegoten in 1512. De kerk bevat een 17de-eeuwse kansel, versierd met boogpanelen, ruiten en gegroefde pilasters, 17de-eeuwse herenbanken, een koperen lessenaar (1708) en twee koperen kronen (1699 en 1808). Het orgel werd in 1868 door H. Knipscheer te Amsterdam vervaardigd en in 1968 gerestaureerd.

De Herv. kerk Ebenhaëzer (Middenstraat 8-8a) is een zaalkerk uit 1883-'85 in sobere maar zware neoclassicistische vormen. De pastorie stamt uit dezelfde tijd.

Het raadhuis (Parklaan 1) dateert van 1936 en werd in late neorenaissance-stijl ontworpen door H.A. Pothoven. Als winnaar van de prijsvraag voldeed hij het beste aan de vraag naar een raadhuis in ‘oud-Hollandse bouwstijl’. In het souterrain waren oorspronkelijk een politiekamer met arrestantenlokalen en een opslag voor de brandspuit ondergebracht. De ingangspartij, met tudorboog, flankerende langwerpige kloosterkozijnen en stenen bordes, lijkt sterk op het door Pothoven elf jaar eerder ontworpen raadhuis van Maarn.

Schoolgebouw (Geeresteinselaan 20). Dit gebouw, in rijke chalet-stijl, is op initiatief van de familie Hooft van Geerestein aan het eind van de vorige eeuw gebouwd.

Het Schoutenhuis (Voorstraat 12) is een uit 1914 stammend rentmeesterkantoor in neorenaissance-stijl.

Groenewoude (Ekris 42). Van deze laat-14de-eeuwse ridderhofstad, afgebroken omstreeks 1859, rest alleen het westelijke bouwhuis. Dit langgerekte en gepleisterde, bakstenen gebouw stamt uit 1696. Een deel van de oorspronkelijke vensters is gedicht en later door andere vervangen. Boven de poort aan de oostzijde zit een wapensteen met drie haantjes en een jaartalsteen. De gevels bevatten nog twee wapenstenen. Het 18de-eeuwse toegangshek, dat iets zuidelijker aan dezelfde weg staat, was het begin van de oprijlaan naar het huis.

Geerestein (Geeresteinselaan 53-59) kreeg bij een verbouwing in 1834 zijn huidige, neoclassicistische aanzien. Kasteel Geerestein werd omstreeks 1400 gebouwd en in 1482 belegerd en verwoest. Het huidige huis dateert in hoofdzaak van 1557, toen het gebouw geheel nieuw werd opgetrokken met een U-vormige plattegrond. De achtervleugel werd gebouwd op de fundamenten van het oude kasteel. In 1645 vulde men de binnenplaats in met een naar voren uitspringende grote vestibule, waarin ook het trappenhuis werd ondergebracht. Uit die tijd stamt ook de schouw in de grote zaal. Omstreeks 1740 heeft men het huis gemoderniseerd, waarbij het middendeel een kuifstuk kreeg en de twee bouwhuizen aan weerszijden van het voorplein werden opgetrokken. Bij de verbouwing in 1834 werd het middendeel van de voorgevel vervangen door een schijngevel met rechte kroonlijst. Verder kregen de bouwhuizen toen een bepleistering. In dezelfde tijd onderging de 18de-eeuwse geometrische tuinaanleg een verandering. Het lanenstelsel - waaronder de Geeresteinselaan, de zichtlaan - en de omstreeks 1800 aangelegde waterallee bleven ongewijzigd. De grachten werden toen gedempt of licht vergraven. In het nieuw aangelegde landschapspark dienen de stal met zuilengalerij, het nog bestaande kinderhuisje en de boerderij

[p. 313]

Woudenberg, Klein Geerestein

Klein-Geerestein als coulissen. Aan de andere zijde van het landgoed, aan de Grift, werd omstreeks 1834 het Griftpark aangelegd, een bijzonder voorbeeld van een ‘ferme ornée’. Centraal daarin ligt een in 1837 gebouwde Zwitserse boerderij (Zuiderbroek 22). Deze heeft op de verdieping een grote herenkamer met balkon op zuilen, vanwaar men een goed uitzicht over het parklandschap heeft. Op het landgoed staan nog een gepleisterde dwarshuisboerderij uit 1846 (Zuiderbroek 18) en twee dienstwoningen uit 1908.

Klein Geerestein (Geeresteinselaan 67) bestaat uit een neogotische, later gepleisterde, bakstenen toren uit 1849 tegen een dwarshuisboerderij uit 1838.

Het bakstenen woongedeelte heeft een ongebruikelijke vorm: zowel de voorkant als de uitgebouwde zijkanten eindigen in puntgevels. De gevels zijn in een neoromaanse stijl voorzien van een reeks vensters in diepe rondboognissen. Op de verdieping bevindt zich een neogotische wapenzaal. Het achterhuis werd gedeeltelijk in hout uitgevoerd en is, evenals de naastgelegen schuur, een vroeg voorbeeld van Zwitserse chalet-stijl.

Van de buitenplaats Lambalgen (Lambalgseweg), gelegen in het zuidoostelijk deel van de gemeente, werd het herenhuis in 1953 door brand verwoest en niet meer opgebouwd. De buitenplaats wordt al in 1511 genoemd, maar pas aan het begin van de 17de eeuw ontstond er een buitenhuis. De parkaanleg is in grote lijnen nog aanwezig en bestaat uit een geometrische hoofdstructuur met een aantal eiken- en beukenlanen. In de vorige eeuw is het terrein rond het huis verlandschappelijkt. Het grote toegangshek, waarvan de pijlers bekroond zijn met vazen, dateert uit het laatste kwart van de 18de eeuw.

De buitenplaats De Viersprong (Zeisterweg 82-84), vroeger Constantiahoeve geheten, ligt ten oosten van het dorp. Het heeft een in eclectische stijl gebouwd landhuis met een hoektoren waarin een waterreservoir is ondergebracht. Het pand werd in 1897 gebouwd door de familie Asch van Wijck. Bij het landhuis staat een koetshuis in dezelfde stijl en een chalet dat van jongere datum zal zijn.

Woudenberg, Buitenplaats De Viersprong

Boerderijen. De langhuisboerderijen in Woudenberg dateren vrijwel alle uit de tweede helft van de 19de en het begin van de 20ste eeuw. Een ouder voorbeeld is waarschijnlijk Zeisterweg 57. Interessante boerderijen zijn verder Brinkkanterweg 23 (1880), Oudenhorsterlaan 12 en Voskuilerdijk 23. Woudenberg heeft slechts twee dwarshuisboerderijen en wel Maarsbergseweg 67 uit 1877 en Maarsbergseweg 47 daterend uit omstreeks 1900. In het buitengebied vindt men nog twee traditionele schaapskooien, bij Twee Broekenweg 12 (eind 18de eeuw) en aan de Dashorsterweg (19de eeuw).

Het tolhuis (Maarsbergseweg 90) is een eenvoudig, gewit neoclassicistisch pand voorzien van een voorgevel met dorische pilasters. Het gebouw dateert uit 1846-'48 en is een van de drie tolhuizen aan de op particulier initiatief aangelegde weg Leersum-Amersfoort. De andere tollen bevinden zich te Leusden en Maarn.

Schans (Stationsweg). Te midden van de huidige dorpsbebouwing zijn restanten zichtbaar van de omwalling en omgrachting, inclusief twee bastions, van een tussen 1582 en 1590 aangelegde veldschans. Deze schans bestond aanvankelijk uit een omgrachte en omwalde vierkante ruimte. Toen in 1629 een inval van het Spaanse leger dreigde, heeft men het vestingwerk verbeterd. De schans werd uiteindelijk niet in de latere Greb-

[p. 314]

belinie opgenomen. In de jaren twintig van deze eeuw heeft men de noordelijke helft geslecht voor woningbouw en in de zuidelijke helft verrees enige jaren geleden het appartementengebouw ‘Residence De Schans’.

De watertoren (Stationsweg 202) werd in 1937 gebouwd voor de ‘N.V. Veenendaalse Waterleiding Maatschappij’, naar ontwerp van A.A. Willems. Het is een zeskantige toren, uitgevoerd in gewapend beton met bakstenen omkleding. Ook de kap is in gewapend beton uitgevoerd.