Veenendaal
Dorp, gelegen aan de zuidzijde van de Gelderse Vallei, dat voor het eerst wordt genoemd in 1566 als ‘veenkolonie’ van Rhenen. Voor de vervening werd tussen 1473 en 1481 de Bisschop Davidsgrift aangelegd, maar pas vanaf 1546 vond de turfwinning op grote schaal plaats. De Grift, die sinds 1937 deel uitmaakt van het Valleikanaal, werd in de dorpskern gedempt en verder langs de zuidkant omgeleid. In de 19de eeuw groeide Veenendaal uit tot een redelijk belangrijke industrieplaats, met als belangrijkste bedrijfstakken de linnen- en wolnijverheid en de sigarenfabricage. Door sloop en ingrijpende stadsvernieuwing zijn van dit industriële verleden weinig resten bewaard gebleven.
De
Herv. Oude kerk (Markt 9) is een oorspronkelijk eenbeukig, laatgotisch gebouw met zadeldak, voorzien van een smaller en lager, driezijdig gesloten koor. De kerk werd in 1566 - kort voor de Reformatie - voltooid en gewijd aan St.-Salvator. Het schip kreeg een houten tongewelf met trekbalken. Het koor, voltooid in 1572, werd voorzien van kruisribgewelven en rondboogvensters met bakstenen vorktraceringen. Een toren kwam nooit tot stand. In 1753
Veenendaal, Raadhuis
kreeg de kerk een kruisvorm door toevoeging van dwarspanden, met kappen loodrecht op het oude schip. In 1835 en 1906 zijn naar het westen toe opnieuw dwarspanden toegevoegd, identiek aan die van 1753. Bij de restauratie in 1961-'63 zijn de vensters gereconstrueerd. De kerk werd opnieuw wit gepleisterd en de consistorie uit 1890 maakte plaats voor nieuwbouw. In het interieur bevinden zich een eenvoudige preekstoel uit 1750, rustend op een stenen voet die van een vroegere doopvont afkomstig is, een koperen lezenaar met het jaartal 1754 en een zandloperhouder van omstreeks 1700.
De Geref. Brugkerk (Kerkewijk 18), uit 1886-'87, is een eenvoudige zaalkerk met uitgebouwd portaal, verbouwd in 1922. Het is een weinig voorkomend voorbeeld van een protestantse kerk in neogotische stijl.
De Chr. Geref. kerk (Beatrixstraat 63) is een kruiskerk met hoogopgaand dak, gebouwd in 1926 naar een ontwerp van J.A. Heuvelink uit Apeldoorn.
De voorm. R.K. Willibrorduskerk (Nieuweweg-Noord 253-255) dateert uit 1934. Deze zaalkerk met verhoogd koor en slanke toren, gebouwd in traditionele vormen, is van de hand van N. Andriessen uit Hilversum.
De Ned. Herv. Vredeskerk (Kerkewijk 125) is een basilicale kruiskerk uit 1947, uitgevoerd in traditionele vormen naar een ontwerp van G. van Hoogevest.
Het nieuwe raadhuis (Raadhuisplein 1) uit 1965-'67 is ontworpen door Van Embden, Choisy, Roorda van Eysinga Smelt en Wittermans (later bekend onder de naam OD 205). Het is een goed voorbeeld van een representatief overheidsgebouw in ‘laat-moderne’ vormen.
De R.K. school (Nieuweweg-Noord 251) uit 1930, naar ontwerp van N. Andriessen, is vormgegeven in expressionistische stijl.
Woonhuizen. Uit het begin van deze eeuw dateren enkele blokken arbeiderswoningen, te weten Parallelweg 14-22 uit 1910, gebouwd in opdracht van S. Goverts en Davidstraat 1-47 en 2-32 uit 1920. Het ontwerp van dat laatste complex, in expressionistische stijl, is van de architecten P. Vorkink en J. Wormser. Aan de Kerkewijk staat een aantal interessante villa's. Ongeveer uit 1890 dateert de Frisia-villa (Kerkewijk 8), directeurswoning en kantoor van de gelijknamige wolspinnerij. De villa Kerkewijk 22 werd omstreeks 1895 gebouwd in chalet-stijl. Huize Middelwyck (Kerkewijk 67) werd in 1941 herbouwd voor de directeur van de Ritmeester Sigarenfabriek door het bureau Zandstra, Giesen en Sijmons uit Amsterdam.
Bedrijfsgebouwen. Van de sigarenindustrie, producenten van de bekende Panter- en Ritmeestersigaren, is weinig over. Wat resteert is de later sterk verbouwde Ritmeester-sigarenfabriek
Auteursrechtelijk beschermd
