Monumenten in Nederland. Utrecht

Soest

Esdorp gelegen langs de Soester Eng, een noordoostelijke uitloper van de Utrechtse Heuvelrug op de rand met de Eemvallei. Omstreeks 1000 bevond zich hier al een kleine nederzetting, die zich ontwikkelde tot een dorp met agrarische bebouwing langs een brink. Op de Soester Eng, waarvan het zuidelijke gedeelte deels nog steeds onbebouwd is, hadden de boeren hun landbouwgronden. De laaggelegen gronden van de Eemvallei dienden als weide en hooiland. Aan het einde van de 14de eeuw werd Soest een zelfstandige parochie. Rondom de kerk, waar verscheidene wegen samenkomen, vormde zich een kleine kom, de Kerkebuurt, nu beschermd dorpsgezicht. Richting Baarn loopt een kerkpad waarvan de structuur nog goed herkenbaar is. In de jaren dertig werd dit pad aan weerszijden bebouwd met woningen (Kerkpad Noordzijde en Zuidzijde).

De Herv. kerk (Torenstraat 1), oorspronkelijk gewijd aan de H.H. Petrus en Paulus, bestaat uit een rijzige westtoren, een eenbeukig schip zonder steunberen en een smaller en hoger koor. De kerk dagtekent vermoedelijk van ongeveer 1400. De toren zal aan het begin van de 16de eeuw zijn toegevoegd, waarna de twee westelijke schiptraveeën werden gebouwd. Bij de restauratie van de kerk in 1957-'58 kregen de houten roedenvensters van de kerk de huidige houten ramen. Het oorspronkelijke houten tongewelf van het schip met verhoogd middengedeelte en trekbalken, werd gereconstrueerd. Men verwijderde bovendien de scheidingswand tussen koor en schip. Bij de restauratie kregen een 18de-eeuwse preekstoel, afkomstig uit de kapel van het voorm. Oudbisschoppelijk seminarie te Amersfoort en een zeskantige gotische, natuurstenen doopvont, oorspronkelijk afkomstig uit de kerk te Nigtevecht, een plaats in de kerk. Daarentegen werd een aantal overhuifde particuliere banken, waaronder één van het Koninklijk Huis verwijderd. In de kerk hangen tien rouwborden uit de 17de en 18de eeuw.

De bovenste twee van de drie geledingen

Soest, R.K. kerk H.H. Petrus en Paulus met pastorie

van de toren zijn met natuurstenen hoekblokken versierd. Ze hebben aan elke zijde drie spitsboognissen, de middelste het breedst en zijn voorzien van galmgaten en eenvoudige bakstenen traceringen. De omloop rond de spits heeft een bakstenen balustrade met in 1905 aangebrachte wijzerplaten. Evenals de torens van Eemnes-Buiten en Amerongen heeft ook deze toren twee uitgebouwde zijtorens op de overgang naar het schip. Die aan de noordkant is een traptoren en die aan de zuidkant bevat beneden een overwelfde doopkapel en daarboven twee ruimten met onbekende functie. Bij de torenrestauratie in 1905, onder leiding van P.J.H. Cuypers, vond men in de zuidelijke aanbouw zestien half vermolmde, laat-gotische houten beelden, die zich nu in verschillende musea bevinden.

De R.K. kerk H.H. Petrus en Paulus (Kerkplein 2) is een Waterstaatskerk, gebouwd in 1852-'53 naar ontwerp van Th. Molkenboer. Alleen toren en voorgevel resteren. De deels met natuursteen beklede westpartij wordt geleed door dorische pilasters en bekroond door een fronton met daarboven een klokkentoren. Achter die westpartij bouwde men in 1968-'69 een wat kleiner schip naar plannen van het architectenbureau Leeuwenberg & Volders. Van de neobarokke inrichting van het 19de-eeuwse interieur bleven onder

[p. 201]

Soest, Raadhuis

meer de preekstoel, het Maria-altaar en de lichtkronen in de nieuwe kerk behouden. De naburige pastorie (nu muziekschool) stamt eveneens uit 1852-'53.

De R.K. kerk van de H. Familie (St.-Willibrordusstraat 19) is een pseudobasiliek uit 1938, gebouwd naar plannen van A. Ardeman en A. Brouwer in de traditionele vormen van de Delftse School.

Het voorm. raadhuis (Steenhoffstraat 2) werd in 1892 gebouwd naar ontwerp van de Utrechtse architect P.J. Houtzagers in diens persoonlijke, op de neogotiek geïnspireerde bouwstijl. Het pand deed oorspronkelijk bovendien dienst als postkantoor en brandspuitenbergplaats. Boven de deur zijn het gemeentewapen en het opschrift ‘Raadhuis’ aangebracht. De ingang wordt bekroond door een toren met daarnaast een trapgevel. In het interieur bevindt zich een 17de-eeuwse schouw, afkomstig uit een pand dat was gesloopt om plaats te maken voor de door Houtzagers ontworpen sociëteit ‘Sic Semper’ aan de Nieuwegracht te Utrecht. In 1921 werd het raadhuis uitgebreid en in 1965 kreeg het een bordes. Toen heeft men de torenspits verwijderd en is het geheel aanzienlijk versoberd. In 1992 is het pand verbouwd tot gezinsvervangend tehuis.

Het postkantoor (Steenhoffstraat 11) werd omstreeks 1908 gebouwd in de karakteristieke postkantorenstijl van kort na de eeuwwisseling. Het heeft een bakstenen onderkant en een wit gepleisterd bovendeel.

De R.K. Mariaschool (Mariastraat 1) is een school uit 1921 van vijf lokalen en een gymzaal, gebouwd op V-vormige plattegrond. Het ontwerp is van gemeentearchitect Van Vliet. Huize St.-Joseph (Steenhoffstraat 46) is een voorm. R.K. bejaardengesticht uit 1868 in vroege neogotische vormen, waarvan de gietijzeren vensterharnassen het duidelijkste kenmerk zijn. Het voorplein wordt omringd door een smeedijzeren hek.

Woonhuizen. De diaconiehuisjes (Eemstraat 4-8), een reeks lage huizen onder een doorlopend zadeldak, werden in 1782 gebouwd als oude mannen- en vrouwenhuis. Het herenhuis Van Weedestraat 3 verrees omstreeks 1895 in neorenaissance-stijl. Oorspronkelijk was het in gebruik als dokterswoning, maar in 1946 werd het verbouwd tot politiebureau. Uit die tijd dateert het cellenblok aan de achterzijde. Huize Juliana (Steenhoffstraat 17) bouwde men in het geboortejaar van Prinses Juliana, in 1909, in Jugendstil-vormen naar ontwerp van J.H.W. Benschop. Amersfoortsestraat 117 is een uit kubussen opgebouwd landhuis, dat in 1913 naar plannen van J.C. van Epen tot stand kwam. Het complex Van Weedestraat 11-13 bestaat uit een woonhuis uit 1919 en een winkelgedeelte in art deco-vormen uit 1928. In 1932 werd daaraan, naar ontwerp van P. Beekman, een drukkerij toegevoegd voor de ‘NV Eerste Soester Electrische Drukkerij’. Jonkheer P.J.H. Roëll liet in 1922 het landhuis Birkstraat 84 bouwen. Het ontwerp is van D. Saal Czn. Het huis staat op de plek van de oude buitenplaats ‘Heuvel en Daal’ uit 1645. Daarvan heeft men een oud zandstenen poortje aan de achtergevel van het nieuwe huis herplaatst. Birkstraat 106 is een landhuis in expressionistische vormen uit 1927, gebouwd naar ontwerp van de Tilburgse architect S.G. Barenburg.

De Witte Burcht (Soesterengweg 2-4). Het hoofdgebouw van deze buitenplaats werd opgetrokken in exotische, eclectische vormen en voorzien van kasteelelementen zoals weergang, kantelen en arkeltorentjes. Het dateert uit 1913 en is een werk van architect J.H. Slot uit Hilversum. Tot de buitenplaats behoort de modelboerderij ‘De Witte Burchthoeve’ (Soesterengweg 8), een hoeve met H-vormige plattegrond onder rieten dak, afgesloten door een muur met fries en kantelen. F.H.F. Pas van Groot Oosterland liet de boerderij in 1942 bouwen. Het ontwerp is van A. Brouwer.

De Paltz (De Paltz 1). Deze buitenplaats werd in 1860 in opdracht van Jhr. J.P.A.L. Ram aangelegd, waarna in 1867 het landhuis in eclectische stijl verrees. Op het terrein staan een koetshuis in chalet-stijl uit omstreeks 1870 en een langhuisboerderij en dubbele arbeiderswoning (Heeserspoor 6-8) uit dezelfde tijd. Het park met uitgestrekt lanenstelsel werd omstreeks 1860 aangelegd in landschapsstijl met solitaire bomen, mogelijk naar ontwerp van Copijn.

In het parkbos staat een hermitage uit 1883-'84, oorspronkelijk te midden van een door L.A. Springer in 1883 ontworpen doolhof. De doolhof is verdwenen. Boerderijen. Voorbeelden van oude en vrij gave boerderijen zijn Ferdinand Huycklaan 18 en Birkstraat 123 uit 1722; deze hebben een dwars huis met lage verdieping onder rieten schilddak. Eemstraat 16 is een uit de eerste helft van de 18de eeuw stammende langhuisboerderij, die in het begin van de 19de eeuw werd uitgebreid tot een dwarshuisboerderij. Aan de linkerzijde van het dwars huis is een lager bedrijfsgedeelte met daarin een karnmolen. Op het erf staat een schaapskooi. Ook elders in Soest komen vrij gave boerderijcomplexen

[p. 202]

Soest, Boerderij Kerkpad Z.Z. 3-3a

voor met schuur, schaapskooi en hooiberg. Voorbeelden zijn Kerkpad Z.Z. 3-3a en Kerkpad N.Z. 37 (deels uit 1863), Grote Melmweg 2a en Korte Brinkweg 51. Waardevol is ook de boerderijstrook De Birkt langs de weg naar Amersfoort, met de 18de-eeuwse boerderij Birkstraat 107, met dwarsdeel uit 1855 en twee hooibergen en Birkstraat 115. Aan de Eem ligt het voorm. veerhuis Kleine Melm (Eemweg 4), bestaande uit een dwarshuisboerderij met wit gepleisterd voorhuis uit 1681.

De R.K. Begraafplaats (Dalweg 4) werd opengesteld in 1850. Het poortgebouw in neogotische vormen dateert uit 1876 en heeft aan weerszijden twee gebouwtjes met trapgevels, gedekt door ezelsruggen. Op de begraafplaats bevinden zich enkele belangrijke grafmonumenten, waaronder één met gevleugelde gietijzeren engel.

Stations. In de gemeente Soest liggen drie stations. Station Soestduinen (De Beaufortlaan 1) aan de spoorlijn Utrecht-Amersfoort werd in 1865 ontworpen door architect N.J. Kamperdijk. Het bevat een kantoor voor de wisselwachter. In 1910 werd het ingrijpend gemoderniseerd. Het voorm. station Soest (Stationsweg 18), van de Utrechtse Lokaalspoorweg Maatschappij (ULM), werd in 1897 door J.F. Klinkhamer ontworpen in chalet-stijl. Het heeft een luifel aan de perronzijde en een goederenloods uit 1922. Het pand is momenteel in gebruik als woonhuis met kantoor. Station Soestdijk (Spoorstraat 1), eveneens van de ULM, dateert uit 1898 en is ook een ontwerp van J.F. Klinkhamer. Het heeft een chaletdak en een veranda met perronluifel voor een van de wachtkamers. Op de sluitsteen staat in Jugendstil-letters: ‘ULM’.

De voorm. watertoren (Oranjelaan 36) dateert uit 1931 en is van de hand van H.F. Mertens. De vrij lage, bakstenen toren, die sterke architectonische overeenkomsten vertoont met de watertoren in Bilthoven, wordt sinds 1987 bewoond. Het pompstation Soestduinen van de Utrechtse Waterleidings Maatschappij (Van Weerden Poelmanweg 2) dateert uit 1902. Het is gebouwd in neorenaissance-vormen. Het interieur bevat een kap met driescharnier-polonceauspanten en een recentelijk aangebrachte betimmering in Jugendstil-vormen, naar ontwerp van J. Verheul, afkomstig uit het in 1974 gesloopte pand van De Utrecht te Utrecht.