Monumenten in Nederland. Utrecht

Soestdijk
(gemeente Baarn)

Dorp, gelegen langs een in de 14de eeuw aangelegde dijk door het veengebied tussen de Soester Eng en de Baarnse zandgronden. De ontwikkeling van het dorp is sterk bepaald door de aanleg van het paleis Soestdijk, waarvan de zichtas, de Koningslaan, haaks op de dijk kwam te liggen.

Paleis Soestdijk (Amsterdamsestraatweg 1), een breed, wit gepleisterd gebouw met gebogen vleugels, diende verschillende stadhouders, prinsen en vorsten van het huis van Oranje tot (zomer)residentie. Omstreeks 1650 liet de Amsterdammer Cornelis de Graeff een huis met hofstede bouwen. Na diens dood kocht stadhouder Willem III het landhuis, waarna hij het in de jaren 1674-'78 liet verbouwen tot jachtslot. Het ontwerp werd geleverd door stadhouderlijk architect Maurits Post. Het oude gebouw werd aan de achterzijde met een grote zaal en aan weerszijden met een vleugel vergroot. In de Franse tijd werd het door Lodewijk Napoleon geconfisceerd. Hij gaf J.Th. Thibault opdracht tot uitbreiding. In 1815 schonk de Staat het pand aan kroonprins Willem, de latere koning Willem II, wegens zijn verdiensten tijdens de slag bij Quatre Bras. In de periode 1816 tot 1822 werd het paleis op 's lands kosten verbouwd en vergroot in neoclassicistische stijl, naar ontwerp van Jan de Greef en Zeger Reijers. Het bestaande gebouw werd wit gepleisterd en voorzien van een rond bordes en een hardstenen ingangspartij met balkon. Ook de vensters werden gemoderniseerd. De in het midden naar binnen buigende attiek, die oorspronkelijk alleen het middendeel bekroonde, werd nu over het gehele gebouw doorgetrokken. Op het dak werd met gebruikmaking van de oude schoorstenen een rechthoekig belvédère geconstrueerd. Aan weerszijden ontstonden nieuwe vertrekken met daarop aansluitend kwart-ronde vleugels tussen paviljoens. De vleugels met dorische zuilen waren oorspronkelijk open maar zijn later met glas gesloten. Inwendig verbouwde men onder meer de grote zaal tot een lagere zaal in empire-stijl met rijk gestucte lijsten en cassettentongewelf. Twee kamers in het oude gedeelte rechts van de hoofdingang werden samengetrokken en in 1819 door J.W. Pieneman voorzien van een schildering voorstellende ‘De prins van Oranje bij Quatre Bras 16 juni 1815’. In 1937 is het paleis onder leiding van J. de Bie Leuveling Tjeenk en A.J. van der Steur inwendig gemoderniseerd.

Het park stamt in oorsprong uit de 17de eeuw en werd begin 18de eeuw uitgebreid, waarschijnlijk naar plannen van

[p. 203]

Soestdijk, Paleis Soestdijk met zichtlaan en gedenknaald

Daniël Marot. In 1779-'82 voegde Philips W. Schonk enkele landschappelijke elementen toe en in 1815-'21 volgde de reorganisatie tot landschapspark naar plannen van J.D. Zocher sr. en jr. Achter het paleis bevindt zich een grote vijver met gietijzeren brug uit 1872. Ten behoeve van het functioneren van de fonteinen bouwde Willem Meesters omstreeks 1680 een watertoren, voorzien van pomp met windaandrijving. In 1884 werd deze door L.H. Eberson verbouwd. Tot de kleinere gebouwen in het park behoren een vroeg-19de-eeuwse oranjerie, speelboerderij ‘'t Kraayenest’ (1833),

Soestdijk, Wilhelminachalet in paleispark (1982)

enkele jachthuisjes (1834) en een in een kunstmatige heuvel ondergebrachte ijskelder naar plannen van S.A. van Lunteren (1850). In 1892 werd ter gelegenheid van de twaalfde verjaardag van Prinses Wilhelmina een speelhuisje gebouwd, het ‘Wilhelminachalet’. In 1939 kwam er nog een speelhuis bij ter gelegenheid van de geboorte van prinses Beatrix. Bij de tuin met sportvelden, ontworpen door J.T.P. Bijhouwer, bevindt zich een sportzaal uit 1937 naar ontwerp van J. de Bie Leuveling Tjeenk en A.J. van der Steur. Langs de Amsterdamsestraatweg staan een parkwachterswoning in chalet-stijl (nr. 11) uit ca. 1895 en aan de overzijde een dwarshuisboerderij (nr. 12-14) uit de eerste helft van de 19de eeuw. Van een rij gepleisterde voormalige dienstwoningen (nr. 2-6) dateert het meest rechtse huis met kelder uit het begin van de 17de eeuw; het was het voorhuis van een boerderij.

Soestdijk, Koninklijke stallen

[p. 204]

In 1716 en later verrezen nieuwe aanbouwen ter linkerzijde. De intendantswoning (Amsterdamsestraatweg 18) is een ontwerp van G. Key uit 1863. De Koninklijke stallen (Amsterdamsestraatweg 16) zijn in 1883-'85 gebouwd naar ontwerp van L.H. Eberson ter vervanging van een houten stalgebouw. De voorgevel heeft in het midden drie dubbele deuren. Het afgeplatte schilddak is voorzien van een groot aantal dakkapellen met driehoekige frontons en een klokkentorentje.

De hardstenen gedenknaald uit 1818-'20 met rotonde uit 1850 werd opgericht aan het einde van de Koningslaan ter ere van prins Willem, de latere koning Willem II, wegens betoonde moed tijdens de slag bij Quatre Bras in 1815. Het ontwerp is van de Amsterdamse architect Abraham van der Hart. Tegenover paleis Soestdijk staat een bronzen beeldje op stenen voetstuk ter ere van de schildwacht Christoffel Pullman. Deze wist te voorkomen dat patriotten in 1787 het paleis, waar stadhouder Willem V verbleef, binnendrongen. Pulmann kwam daarbij echter zelf om het leven. Het beeldje, ontworpen door A. van Beeck Calkoen, dateert uit 1937.

Tolhuis de ‘Veenhuizertol’ (Biltseweg 25) is kort na de aanleg van de tolweg naar De Bilt in 1826 gebouwd. Het gave, wit gepleisterde pand wordt gedekt door een ver overstekend rieten dak met houten kartellijst.