Monumenten in Nederland. Utrecht

Rhenen

Stad op de noordoever van de Nederrijn, gelegen tegen de vrij steile helling van de zuidoostelijke uitloper van de Utrechtse Heuvelrug en nabij de Grebbeberg. Door verlegging van de bedding kwam Rhenen omstreeks 1200 aan de hoofdstroom van de Rijn te liggen en verkreeg zij de bisschoppelijke watertol. Hoewel de stad niet direct aan het water ligt en nooit een haven heeft gehad, werd zij een belangrijke nederzetting. Tussen 1230 en 1258 kreeg Rhenen stadsrechten en in 1346 liet bisschop Jan van Arkel de stad ommuren. Voor het Sticht was Rhenen belangrijk als grensvesting tegen de Geldersen. Haar groei dankt zij niet alleen aan haar strategische ligging, maar ook aan het feit dat de heilige Cunera hier werd vereerd. In 1621 verrees aan de westkant, nabij de Cuneratoren, een paleis voor de gevluchte ‘Winterkoning’ van Bohemen, Frederik V van de Palts. Na in de Franse tijd als lazaret te hebben gediend, werd het in 1812 afgebroken.

[p. 195]

Rhenen, Binnenstad na de verwoesting in 1940

Ten gevolge van haar ligging nabij de Grebbelinie, werd Rhenen in de meidagen van 1940 gedeeltelijk verwoest. De wederopbouw van de binnenstad, die grotendeels nog tijdens de oorlog plaatsvond, geschiedde volgens de traditionele opvattingen van de Delftse School. Kort vóór de bevrijding in 1945 richtte een beschieting opnieuw schade aan, vooral in het zuidelijk deel van de stad en aan de Cunerakerk.

De Cunerakerk (Herv.) is een laat-gotische, in steen overwelfde hallenkerk met dwarsschip, eenbeukig koor en een forse westelijke toren. De aanzienlijke omvang, vooral van de toren, is te verklaren uit de bedevaarten naar de hier bewaarde relieken van St.-Cunera. Over de bouw van de kerk is uit de bronnen alleen bekend dat in 1451, ten behoeve van de financiering van het werk, een aflaat werd verstrekt. Het werk aan de toren begon volgens de opschriften in het portaal in 1492 en werd voltooid in 1531.

De Cunerakerk heeft in de laatste honderd jaar bijzonder veel te lijden gehad. In 1897 brandde de toren uit en in 1934 verwoestte een brand de daken van de kerk. In mei 1940 beschadigden granaten en andere projectielen de kerk en de toren op diverse plaatsen, terwijl in 1945 nog eens de lantaarn van de toren werd getroffen en het schip gedeeltelijk werd vernield. Door deze rampspoed moest men kerk en toren binnen korte tijd enkele malen ingrijpend restaureren. De laatste omvangrijke restauratie van de toren bereikte omstreeks 1978 haar voltooiing.

De oudste delen van het bouwwerk zijn het koor en het dwarsschip, die uit de

Rhenen, Cunerakerk, toren met op de voorgrond de stadsmuur (1974)

eerste helft of het midden van de 15de eeuw kunnen dateren. Het oude schip werd in de tweede helft van de 15de eeuw aanmerkelijk verbouwd en vergroot. Hierbij werden telkens twee van de oorspronkelijke traveeën tot één grote travee verenigd. Aan de noordzijde verrees een enkele zijbeuk van gelijke hoogte als de middenbeuk, aan de zuidzijde een dubbele. Terwijl koor en dwarsschip vrij sober zijn gehouden, vertoont het schip met het steenhouwwerk aan steunberen, portalen en balustraden een rijkere architectuur.

De natuurstenen venstertraceringen dateren van de laat-19de-eeuwse restauratie. De restauratie na de brand van 1934 had ingrijpende gevolgen voor het uiterlijk van de kerk. De muren werden verhoogd met een band metselwerk boven de oorspronkelijke gootlijst. De

[p. 196]

Rhenen, Cunerakerk, interieur met oksaal

nieuwe balustrade op de verhoogde muren herhaalt de vormen van een vroegere borstwering, maar de in de goten geplaatste fialen zijn toegevoegde elementen. Het uiterlijk van de kerk wijzigde men bovendien door verhoging van de kleine traptoren aan de noordzijde van het koor en door wijziging van de vorm van het houten vieringtorentje. Ook het inwendige van de kerk is bij die restauratie niet onaangetast gebleven. Zo heeft men alle muren ontpleisterd. Tijdens het werk stortte de noordwestelijke vieringpijler met de aangrenzende gewelfvlakken in, waarna men ook alle overige pijlers van het middenschip geheel heeft vernieuwd. De kapiteelvormige banden aan deze pijlers dagtekenen eveneens van deze restauratie. Sommige met fijn bladwerk versierde kraagstenen zijn nog wel oorspronkelijk.

Het belangrijkste kunstwerk in de kerk is het renaissance-oksaal, uitgevoerd met witte kalksteen en zuilen van Dinantse steen. Het is in twee fasen tot stand gekomen. De hoofdstructuur van overwelfde galerij met daarop de zangerstribune dateert van omstreeks 1530. De laat-gotische, ‘hangende’ gewelfknoppen in de vorm van vruchtenkorven wijzen daarop. Ongeveer in het jaar 1570 kreeg het oksaal zijn huidige, rijke decoratie in vroege renaissance-stijl. Voor de architectuur ervan maakte men gebruik van het ordeboek van Serlio. Voor de decoratie werd gewerkt naar voorbeelden van Vlaamse ornamentisten als Cornelis Bos. De maker is onbekend, maar er wordt wel gedacht aan Colijn de Nole. Boven de zuilen ondersteunen (nogal beschadigde en bijgewerkte) hermen de borstwering. Op de rechterhoek zijn de Dood en een profeet voorgesteld. In de zwikken van de geprofileerde rondbogen beelden vrouwenfiguren drie goddelijke en vijf (normaliter vier) kardinale Deugden uit, te weten: Geloof, Hoop, Liefde, Gerechtigheid, Matigheid, Voorzichtigheid, Standvastigheid en Waakzaamheid. Van de reliëfs die deel uitmaakten van de balustrade zijn de kleinere weggehakt en de grote door moderne vervangen. De consoles onder de balustradepilasters zijn hergebruikte gewelfknoppen uit de bouwfase van 1530. Rijk versierd met dezelfde motieven zijn het middenvenster en de beide doorgangen naar het koor.

In het koor staan fraaie, uit 1570 daterende, koorbanken met fijn gesneden, vroege renaissance-ornamenten in de friezen, die eveneens ontleend zijn aan het werk van Cornelis Bos. Het priestergestoelte in de zuiderdwarsarm moet ongeveer even oud zijn en stond oorspronkelijk ook in het koor. De eikenhouten tochtportalen tegen de noord- en zuidwand van het schip dateren uit 1654. De rijk versierde, laat-17de-eeuwse kansel rust op een voet die is samengesteld uit voluten en engelenfiguren. De koperen lezenaar dateert van 1676. Verspreid in de kerk hangen verschillende borden: in het koor een bord uit 1599 met zestien bijbelteksten, in het schip een vroeg-17de-eeuws Tien Gebodenbord (de zijvleugels zijn beschilderd met de figuren van Mozes en Aâron), een bord met de Twaalf Geloofsartikelen (gedateerd 1775, maar met oudere pilasters) en drie borden met de namen van de predikanten vanaf 1583. Het orgel is uit 1957. Aan de westzijde geeft een trap toegang tot een, nu dichtgemaakte, onderaardse gang naar het Agnietenklooster, dat aan de overzijde van de straat lag. In de kerk was voor het klooster in de 15de eeuw een zogenaamde nonnengalerij ingericht. De Cuneratoren (1492-1531) is een van de mooiste laat-gotische scheppingen in ons land, verwant aan de Domtoren te Utrecht en de O.L.-Vrouwetoren te Amersfoort. In de forse eerste geleding wisselt het baksteenwerk af met speklagen van natuursteen. De tweede geleding en de lantaarn zijn geheel in natuursteen uitgevoerd. De licht uitgevoerde overhoekse steunberen zijn sterk versneden. De eerste geleding bestaat uit twee delen. Het onderste deel bevat het torenportaal met straalgewelf en het bovenste deel is aan de buitenzijde voorzien van grote diepe middennissen met vrijstaande traceringen. De diepe zijnissen van de tweede geleding gaan achter de hoekpenanten in elkaar over. Op elke geleding bevindt zich een omgang met balustrade. De bekroning van de opengewerkte, achtkantige lantaarn bestaat uit een stenen voet, een klokvormig dak en een topkoepeltje. Oorspronkelijk liep het

[p. 197]

dak minder steil op en zag het koepeltje er iets anders uit. De huidige vorm dateert van de herbouw na de brand in 1897 en werd bij de herbouw na de verwoesting in 1945 gehandhaafd. Het beeldhouwwerk aan de toren is deels nog oorspronkelijk. Na de brand van 1897 voegde men pinakels en kruisbloemen toe die er voordien niet waren. In de jaren dertig heeft men in eigentijdse vormen nieuwe pinakels en waterspuwers aangebracht en bij de jongste restauratie nieuwe heiligenbeelden.

De Oud-Geref. kerk (Bantuinweg 27) is een eenvoudige zaalkerk uit 1927.

De R.K. Gedachteniskerk (Herenstraat) is een kerk op achthoekige kern in vierkante plattegrond met betonnen portico, gebouwd in 1959 naar plannen van de Leidse architect J. Kirch. Ze herinnert aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.

Het voorm. stadhuis (Markt 20) werd in 1738 ingrijpend verbouwd. Daarbij maakte men twee middeleeuwse panden, waarin sinds 1415 het raadhuis was gevestigd, uitwendig min of meer tot een eenheid door het aanbrengen van een pilastergeleding en rechte kroonlijst met omlopend schilddak. De leiding van de verbouwing berustte bij de Amsterdamse timmerman Hendrik van Zoelen. Deze gaf onder andere de ingang een houten omlijsting en een bordes met dubbele trap. De schouw in de raadzaal op de verdieping toont het best dat het geheel is uitgevoerd in een eenvoudige Lodewijk XIV-stijl. Interessant is de schouw van de vroegere Logementszaal of Burgerkamer. Daarop is een spreuk van Cicero te lezen: ‘Salus Populi suprema Lex esto’ (Het welzijn van het volk moet de hoogste wet zijn). De ruimte van de 17de-eeuwse vierschaar op de begane grond bleef eveneens bewaard. Het gebouw heeft tot 1926 als stadhuis dienst gedaan. Aan de hand van de oorspronkelijke bestektekeningen uit 1738 is het pand in 1975-'77 ingrijpend gerestaureerd, waarbij onder andere het oude koepeltorentje opnieuw werd aangebracht.

In 1980 werd op de Markt, die vroeger een meer besloten karakter had, de oude, met natuursteen beklede stadspomp weer opgebouwd.

Het huidige stadhuis (Herenstraat

Rhenen, ‘Poortgebouw’, Frederik van de Paltshof

47) werd in 1852 gebouwd als jongenskostschool. Bij de verbouwing tot raadhuis in 1925 voegde men een ingangsportiek toe en gaf men het gebouw een koepeltorentje, dat sterk leek op dat van het oude raadhuis. Het geheel werd in 1979-'80 aan de achterzijde fors uitgebreid.

Na de verwoesting van een groot deel van de stad in mei 1940 begon men meteen met de wederopbouw. Daarbij vond een aantal stedenbouwkundige ingrepen plaats naar plannen van C. Pouderoyen en J.B. van der Haar. De oude hoofdstraat, deel uitmakend van de straatweg Utrecht-Arnhem, werd verbreed tot een centraal plein, de Frederik van de Paltshof. Rond de Cunerakerk ontstond een tweede plein. De afzonderlijke gebouwen werden door verscheidene architecten ontworpen. De nieuwbouw aan weerszijden van de hoofdstraat verrees in de jaren 1940-'42 en na 1945, in traditionele vormen. Kenmerkend zijn het poortgebouw (Frederik van de Paltshof 30), naar ontwerp van S. Heyn en J.B. van der Haar en de brandweerkazerne met slangentoren (Rijnstraat 1-3) uit 1942. Ook langs de Koningshof en Koningstraat staan woningen in wederopbouwstijl, uit 1941 en 1947. Koningshof 1 is een goed voorbeeld van een middenstandswoning naar ontwerp van J.B. van de Haar en Kerkplein 4-14 van arbeiderswoningen naar ontwerp van Berghoef & Vegter uit 1946.

Woonhuizen. Langs de Herenstraat en de Stationsweg staat een aantal interessante villa's. De stadse vakwerkvilla Maria (Stationsweg 4) is in 1892 in neorenaissance-stijl opgetrokken. A.A. van Ommen ontwierp in 1935 het grote landhuis De Hught (Stokweg 12) voor G.C.D. d'Aumale baron van Hardenbroek. Het tuinontwerp is van de hand van Mien Ruys. Het pand is uitgevoerd in traditionalistische vormen, met ramen met roeden en overstekende dakvlakken. Korenmolen. Aan de noordzijde van de stad staat, op de stadsmuur, de ‘Binnenmolen’ (Koningin Elizabethplantsoen 3). Deze ronde, stenen stellingmolen uit 1893 verving een oude standerdmolen. Bij de bouw gebruikte men oudere onderdelen; het bovenwiel stamt uit 1821 en de bovenas uit 1848. Het verdere binnenwerk verdween bij de verbouwing in 1934 en bij de restauratie in 1970.

Vestingwerken. Van de middeleeuwse ommuring uit de tweede helft van de 14de eeuw zijn vooral aan de zuidoostkant, bij het Keldermanspad, nog overblijfselen aanwezig. Op de zuidoosthoek resteert de aanzet van een muurtoren. Aan de noordkant van de stad, heuvelopwaarts, ligt (bij de molen) nog een stuk muur met de resten van een ronde hoektoren, voorzien van balkgaten en schietgaten. De drie stadspoorten werden in 1840 gesloopt.

De buitenplaats Prattenburg (Cuneraweg 24-24a), gelegen ten noordwesten van Rhenen, gaat terug op een

[p. 198]

boerderij, waaraan in de 17de eeuw aan de voorzijde een herenhuis werd gebouwd. De huidige verschijningsvorm wordt sterk bepaald door het in 1887 voor de familie Asch van Wijck gebouwde grote landhuis met bijbehorend koetshuis, naar ontwerp van E.G. Wentinck. In de volgende decennia verrees nog een aantal bijgebouwen in simpele neorenaissance-vorm, zoals de Cunerahoeve, een boswachterswoning, een boerderij, dienstwoningen en een portierswoning. Een in landschappelijke stijl aangelegd park naar ontwerp van L. Springer omgeeft het huis. Aan de overzijde van de Cuneraweg ligt het bijbehorende parkbos, dat bijna 400 hectare beslaat en waarin geometrische en landschappelijke padenpatronen te onderscheiden zijn.

De buitenplaats De Tangh (Utrechtsestraatweg 110) ligt even ten westen van Rhenen op een langgerekt terrein op de Thijnse Berg. Daarbij heeft men de karakteristieke ligging op de zuidelijke helling zeer goed weten te benutten. Het wit bepleisterde hoofdgebouw, een landhuis in ‘old colonial style’, ligt halverwege de helling. Het werd in 1927 gebouwd voor W. Waller, naar ontwerp van J.B. van der Haar uit Amersfoort. Op het terrein staan een uitkijktoren, een prieel en een tuinhuis. De tuin is

Rhenen, Grebbeberg, militaire erebegraafplaats

ontworpen door H.A.C. Poortman in 1928.

De watertoren op de Koerheuvel (Koerheuvelweg 5) werd in 1935-'37 gebouwd voor een particuliere waterleidingmaatschappij, naar ontwerp van H. van Hoogdalem. Het hoge vierkante bouwwerk van gewapend beton was op een van de hoeken voorzien van een traptoren met ranke spits. Bijzonder was de combinatie met een hotel-restaurant. Na jaren van leegstand werd het gebouw in 1993-'94 geheel gesloopt en als appartementengebouw in dezelfde hoofdvorm herbouwd.

Dierenpark Ouwehand (Grebbeberg 109), gelegen ten oosten van de stad, ontstond in 1932 uit de kippenfokkerij van C.W. Ouwehand. Het park liep schade op in de oorlog, maar een aantal uit omstreeks 1935 daterende, dierenverblijven bleef behouden.

Grebbeberg. De Grebbesluis was de hoofdinlaat voor de inundaties van de Grebbelinie. Ter verdediging van die sluis legde men aan de zuid- en oostrand van de Grebbeberg verdedigingswerken aan. Aan de weg naar Wageningen kwam in 1743 een hoornwerk te liggen (gewijzigd in 1785 en 1792-'93), in 1785 gevolgd door bastions in de uiterwaarden van de Nederrijn, de Rijnbatterij en de Bergbatterij. Deze laatste bestonden uit langgerekte borstweringen met geschutsemplacementen. Van deze 18de-eeuwse werken zijn nog resten bewaard gebleven. De Grebbelinie werd in 1926 grotendeels opgeheven, maar in 1939-'40 toch weer in staat van verdediging gebracht. Tijdens de meidagen van 1940 speelde de linie als geheel een bescheiden militaire rol. Op en om de Grebbeberg is toen echter wel fel strijd geleverd. Op het hoogste punt van de Grebbeberg zijn nog restanten te vinden van een walburcht met dubbele droge gracht uit de 11de eeuw.

De militaire erebegraafplaats (Grebbeweg 123), ter ere van de gevallenen in de meidagen van 1940 is ontworpen door J.J.P. Oud. Het beeldhouwwerk is van J. Raedecker.

De Cuneraheuvel ten oosten van de stad is volgens legende de begraafplaats van St.-Cunera, die aan het hof van de Friese koning Radboud door diens jaloerse vrouw werd gewurgd. Eeuwenlang was het een belangrijke statie in de Cuneraprocessies, die tot ongeveer 1580 hebben plaatsgehad. Boerderijen. De voormalige tabaksboerderijen Utrechtsestraatweg 93 en Stokweg 1, respectievelijk uit het begin en het midden van de 19de eeuw, hebben houten bedrijfsgedeelten die in de zijwanden zijn voorzien van staande ventilatieschotten. Tabaksschuren staan onder meer bij Achterbergsestraatweg 10, Stolkweg 15, Utrechtsestraatweg 93, 102 en 143.