Monumenten in Nederland. Utrecht

Renswoude

Het dorp Renswoude, gelegen in het zuiden van de Gelderse Vallei, is evenals Lage Vuursche een voorbeeld van een in de 17de eeuw gestichte nederzetting. Nabij het uit de 14de eeuw stammende kasteel, dat in 1654 geheel werd vernieuwd, verrees in 1639 een slotkapel in de vorm van een koepelkerk. Langs de rechtgetrokken en verbrede oude weg van Utrecht naar Arnhem werden regelmatige percelen uitgegeven waarop bebouwing ontstond. Aan het eind van de 18de eeuw werd besloten tot de bouw van een rij dienstwoningen aan de noordzijde van de Dorpsstraat. Deze woningen staan bekend als de Nieuwe Buurt. Kasteel, park, kerk en de nabij gelegen, overwegend 18de-eeuwse woonhuizen, zijn beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkstraat 3) is een vrijstaand sobere classicistische centraalbouw uit 1639-'41, hoogstwaarschijnlijk naar ontwerp van Jacob van Campen en gesticht door Johan van Reede, Heer van Renswoude. De plattegrond is een Grieks kruis met ondiepe armen, waarbij het vierkant van de kruising boven de door schilddaken gedekte armen uitrijst en overgaat in een achtkante tamboer met koepel. Het gewicht hiervan wordt mede opgevangen door uitgezwenkte steunberen op de hoeken van kruising en kruisarmen, die tevens een symbolische verwijzing naar de tempel van Salomon zijn. De kerk heeft rondboogvensters. De consistorie dateert uit 1855, maar onderging wijzigingen. De kerk is zowel in 1935-'37 als in 1971 gerestaureerd. Een 17de-eeuws portaal tegen de oostzijde, de kant van het kasteel, werd bij de eerste restauratie verwijderd. Boven de ingang bevindt zich het toen iets lager aangebrachte gebeeldhouwde alliantiewapen van de bouwheer en zijn echtgenote (Van Reede-Van Eeden) met het jaartal 1639.

Het interieur is wit gepleisterd. De kruisarmen hebben houten zolderingen en worden van de middenruimte gescheiden door telkens twee ionische zuilen en ionische hoekpilasters. Hierop rusten houten, later met ijzer verstevigde architraven, waarboven pendentieven de aanzet vormen tot de achtkante bovenbouw. De gedrukte houten binnenkoepel werd in 1818 hersteld, de voordien aanwezige beschildering werd toen opnieuw aangebracht. De acht wapens in de ovale medaillons zijn van de Staten van Utrecht, de Utrechtse kapittels en de Duitse Orde; zij hebben bijgedragen aan de bouw van de kerk. De rouwborden, waaronder één uit 1699 en drie 18de-eeuwse, zijn van leden van de families Van Reede en Taets van Amerongen van kasteel Renswoude. Onder de kerk bevindt zich de grafkelder van deze families. Verder bevat de kerk een 17de-eeuwse kansel met rijke koperen lezenaar, een voorlezerslezenaar en een houten offerblok uit 1649 met doopbekkenhouder.

De kerk Ebenhaëzer (Dorpsstraat

Renswoude, Herv. kerk

88) is een eenvoudig zaalgebouw uit 1908.

Het huidige raadhuis (Dorpsstraat 4-6) werd in 1651 gebouwd als pastorie van de Herv. kerk. Het geheel gepleisterde pand bestaat uit twee achter elkaar geplaatste vleugels met zadeldaken gevat tussen puntgevels. Het siersmeedwerk op de schoorstenen, het klokkentorentje en de dakkapellen zullen uit de jaren vijftig van de 20ste eeuw dateren. In het interieur bevindt zich achterin de vestibule een ten dele 17de-eeuwse spiltrap. In 1924 werd het pand als raadhuis in gebruik genomen, in 1981 volgde aan de achterzijde een uitbreiding met onder meer een vernieuwde raadzaal.

Kasteel Renswoude (Dorpsstraat 3-7) is een uit 1654 daterend tweebeukig huis met evenwijdige zadeldaken tussen topgevels, gebouwd ter vervanging van een ouder kasteel. De achtergevel bezit een voor het classicisme kenmerkende gevelindeling, terwijl de voorzijde met torenvormige middenpartij en twee hoektorens aan een middeleeuws kasteel doet denken. Het ontwerp wordt toegeschreven aan de bouwmeesters Gijsbert Theunisz. van Vianen en Pieter Jansz. van Cooten. Het huis heeft een voor die tijd vrij moderne symmetrische plattegrond met centraal trappenhuis tegen de achtergevel en aan weerszijden appartementen. In het geheel overkluisde onderhuis is onder meer de keuken gesitueerd. Een deel van de stucplafonds en de deurpartijen herinneren aan een

[p. 194]

Renswoude, Kasteel Renswoude

ingrijpende verfraaiing van het interieur omstreeks 1700. In 1816 vond opnieuw een verbouwing plaats. In 1945 leed het gebouw oorlogsschade. Bij de restauratie van 1972-'76 werden weer kruiskozijnen aangebracht, behalve in de wit gepleisterde achtergevel. Een brand in 1985 verwoestte onder meer de kap en een 17de-eeuwse eetkamer, hetgeen een tweede restauratie noodzakelijk maakte. De rechthoekige bouwhuizen aan weerszijden van het plein zijn waarschijnlijk omstreeks 1700 verlengd met een vierkant paviljoen aan de kasteelzijde. Het linker bouwhuis doet waarschijnlijk sinds het begin van de 18de eeuw dienst als oranjerie. Het rechter bouwhuis is later verdubbeld ten behoeve van een landbouwbedrijf dat er tot 1866 was gevestigd. De bakstenen boogbrug en het smeedijzeren toegangshek dateren uit het eind van de 17de eeuw.

Renswoude, Kasteelhuisjes

De oorspronkelijke renaissance-aanleg van het park werd omstreeks 1700 in barok-stijl veranderd. Het in de as van het kasteel aan de overzijde van de Dorpsstraat gelegen Grand Canal, een langgerekte vijver met halverwege een grote ronde kom, is hiervan het meest opvallende restant. Rondom kasteel en dorp bevindt zich een uitgebreid lanenstelsel. Het gedeelte rond het kasteel werd circa 1816 door J.D. Zocher jr. in landschapsstijl herschapen. Achter het huis verrees een duiventoren in de vorm van een poorttoren met op de verdieping een duivenslag.

Woonhuizen. De 18de-eeuwse kasteelhuisjes (Dorpsstraat 16-38) van de Nieuwe Buurt werden gebouwd als dienstwoningen van het kasteel. De huisjes, gegroepeerd in blokken van twee tot vier woningen, dateren volgens de jaartalankers uit de jaren 1773-'75 en 1779-'80. De lage, door een schilddak gedekte woonblokken hebben een naar achter uitgebouwd boerderij-gedeelte met wolfdak. De woningen zijn ingrijpend gerestaureerd in 1975-'78. Uit de 18de eeuw dateert ook de voorm. schoolmeesterswoning Dorpsstraat 65.

Boerderijen. Tot de interessante boerderijen van Renswoude behoren twee 18de-eeuwse exemplaren, te weten Dorpsstraat 37 (1761) en Dorpsstraat 40 en één uit 1866, Dorpsstraat 1.