Monumenten in Nederland. Utrecht

Nieuwer ter Aa
(gemeente Breukelen)

Rivierdorpje, gelegen op de westelijke oeverwal van het riviertje de Aa, dat zich in noordelijke richting voortzet onder de naam Angstel en dat oorspronkelijk deel uitmaakte van de scheepvaartroute tussen Amsterdam en Utrecht. Nadat met het graven van de Nieuwe Wetering (vermoedelijk 15de eeuw) een snellere verbinding tot stand was gekomen tussen de Angstel en de Vecht, werd in 1527 nabij de kerk definitief een dam gelegd in de Aa. De kerk lag bij het kasteel Ter Aa. Op die plaats ontstond aan het eind van de 17de eeuw ook de buitenplaats Quakkelenburg; beide zijn nu geheel verdwenen. De Herv. kerk, enkele boerderijen in de naaste omgeving hiervan en de bebouwing langs de Kerklaan vormen een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Kerklaan) is een laat-gotisch, bakstenen gebouw gelegen op een oorspronkelijk deels omgracht kerkhof. Het bestaat uit een drie geledingen tellende westtoren uit omstreeks 1400, een eenbeukig schip met aan weerszijden een waarschijnlijk iets jongere dwarskapel en een vrij diep, iets hoger koor. Tegen de noordzijde van het koor staat een laat-gotische sacristie. De kerk werd vermoedelijk in het laatste kwart van de 15de eeuw in fasen gebouwd, maar had een 12de-eeuwse romaanse voorgangster. De funderingen hiervan zijn bij de restauratie van de kerk in 1956 aangetroffen. Tufsteen van die eerdere kerk is gebruikt voor de speklagen die de 15de-eeuwse kerk tooien. De vrijwel onversierde toren, die in de 19de eeuw een nieuwe opbouw kreeg, werd bij de restauratie weer op de oorspronkelijke hoogte gebracht en van een nieuwe spits voorzien. Het torenportaal en de sacristie hebben een stenen kruisribgewelf. In het schip, het koor en de dwarskapellen heeft men bij de restauratie houten tongewelven aangebracht.

Het opvallendst in het interieur is het ensemble van oksaal en orgel als afscheiding

[p. 181]

Nieuwer ter Aa, Herv. kerk

tussen schip en consistorie (vóór 1956 tussen koor en schip). Het oksaal, de preekstoel en de houten wand vóór de zuidkapel zijn uitgevoerd in neorenaissance-stijl en dateren uit het einde van de 19de eeuw. Het oksaal en het neogotische orgel met een front aan voor- en achterzijde, vervaardigd door de Engelse firma Forster & Andrews, werden in 1899 aan de kerk geschonken ter nagedachtenis van Kitty Earle, geboren barones Van Reede van der Aa. De schenker was haar echtgenoot, die de kerk tevens zes van de acht gebrandschilderde glazen gaf in het koor en de zuidkapel. In deze glazen zijn onder meer de wapens van de familie Van Reede van der Aa opgenomen. De glazen in de schuine zijden van de koorsluiting dateren vermoedelijk van omstreeks 1620 en zijn voorzien van de kwartierstaten van leden van de familie Van Renesse van Ter Aa, de bewoners van het vroegere kasteel Astein. In het koor bevinden zich een stenen epitaaf uit 1583 en vier 18de-eeuwse beschilderde rouwborden van genoemde families. De koperen lessenaar op de preekstoel en de koperen lezenaar en doopboog op het doophek zijn 18de-eeuws.

Boerderijen. Rond het dorp ligt een aantal waardevolle oude boerderijen, zoals de langhuisboerderij Oud Aa 40 daterend van vóór 1800, met een asymmetrische voorgevel. Veel 19de-eeuwse langhuisboerderijen hebben in de topgevels een serliana-venster, zoals Oud Aa 3. Die boerderij is ook voorzien is van rijk gedecoreerd zaagwerk. Bijzonder is de krukhuisboerderij Honderdschelaantje 4, die waarschijnlijk uit de 16de of de 17de eeuw dateert. Oud Aa 38 is een in de 19de eeuw gebouwde krukhuisboerderij en daarmee een voor dit type laat exemplaar. Oud-Ruwiel (Oud Aa 34a) is een 16de- of 17de-eeuwse dwarshuisboerderij met oude gebintconstructie. Het gebouw heeft een wapensteen uit 1592, afkomstig van het kasteel Ruwiel, dat op het nabijgelegen omgrachte kasteelterrein heeft gelegen.

Nieuwer ter Aa, Dwarshuisboerderij Oud-Ruwiel