Monumenten in Nederland. Utrecht

Nieuwersluis
(gemeente Loenen)

Dorp langs de Vecht, ontstaan als halteplaats bij de sluis in de, vermoedelijk 15de-eeuwse, Nieuwe Wetering of Rechte Angstel. Deze verving de zuidelijker gelegen Stadswetering, waarvan nu nog een bedding te zien is tussen de buitenplaatsen Sterreschans en Over-Holland. De Nieuwe Wetering was - als verbinding tussen de Vecht en de (Kromme) Angstel - van belang voor de scheepvaart tussen Amsterdam en de Vechtstreek. Mede ter bescherming van de sluis maakte men Nieuwersluis in 1673 tot een groot gebastioneerd fort, dat beide Vechtoevers besloeg en deel uitmaakte van de Oude Hollandse Waterlinie. In de 19de eeuw werd het fort ingrijpend gewijzigd. Aan de zuidzijde ligt tweelaags, niet-militaire bebouwing, gegroepeerd rond een kleine halfopen pleinvormige ruimte. Langs de Vecht en de Rijksstraatweg liggen enkele grote buitenplaatsen, gesticht aan het einde van de 17de eeuw. In het westen worden de ter-

[p. 178]

reinen hiervan begrensd of doorsneden door het Amsterdam-Rijnkanaal, dat ook de Nieuwe Wetering kruist.

Sluizen. De kleine schutsluis in de Nieuwe Wetering dateert uit de 16de eeuw. Zij heeft bakstenen wanden met natuurstenen hoekblokken en afdekplaten; de deuren zijn vernieuwd. De damsluis in de Vecht werd in 1875 gebouwd als inundatiesluis. Langs het Zandpad liggen nog twee inundatiesluizen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie uit 1874 en 1887.

Fort Nieuwersluis, gelegen op de linkeroever van de Vecht en ten zuiden van de Nieuwe Wetering, is in 1880-'82 aangelegd op de plaats van versterkingen uit 1673 en 1746. Daarvan werd het deel benoorden de Nieuwe Wetering geslecht. Van de 18de-eeuwse enveloppe op de rechteroever van de Vecht bleef een klein gedeelte als batterij behouden. Het beloop van de grachten is nog gedeeltelijk in het landschap te herkennen. Het huidige fort maakte deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en bestreek de Vecht (met damsluis), de Keulse Vaart (het huidige Amsterdam-Rijnkanaal) en de spoorlijn Amsterdam-Utrecht. In 1849-'51 had de versterking al een bomvrije ronde toren gekregen. Bij de verbouwing in 1880-'82 werd het aardwerk hier omheen verruimd en verrezen er remises en een bomvrije kazerne.

Nieuwersluis, Koning Willem III-kazerne

Nieuwersluis, Buitenplaats Over-Holland (1975)

Koning Willem III-kazerne (Zandpad 3). Ten behoeve van het fort stonden al vanaf de 18de eeuw op deze plaats kazernegebouwen. In 1877 werd aan het Zandpad de voorm. Pupillenschool gebouwd, een langgerekt bakstenen gebouw met gepleisterde hoekpartijen in eclectische stijl. De ingangspartij is eveneens gepleisterd en draagt ornamenten die verwijzen naar het dienen voor het vaderland. Tot het complex behoren opslagloodsen uit 1878 en 1880, en een blok dienstwoningen (Zandpad 6-9).

Voorm. Arsenaal (Rijksstraatweg 31). Gebouw uit 1793, met bakstenen gevel op hardstenen plint, voorzien van geblokte pilasters en afgesloten door een rechte kroonlijst en schilddak. De vormgeving is sterk vergelijkbaar met de voorm. kazerne te Woerden uit 1790. De affuitloods (Rijksstraatweg 41), waarvan de houten wanden in natuursteenimitatie zijn uitgevoerd, dateert eveneens uit het eind van de 18de eeuw.

Het voorm. Gemeenlandshuis (Rijksstraatweg 66) is een tussen straatweg en Vecht gelegen karakteristiek pand van twee bouwlagen, mogelijk uit het einde van de 17de eeuw. De wapens van Amsterdam en Utrecht in de gevel herinneren eraan dat hier de afgevaardigden van de steden Utrecht en Amsterdam vergaderden over zaken die de scheepvaart betroffen. Het gebouw diende ook als brugwachterswoning.

Over-Holland (Rijksstraatweg 14).

[p. 179]

Nieuwersluis, Buitenplaats Sterreschans

In 1676 gestichte buitenplaats, waarvan het huis in 1755 werd gemoderniseerd en vergroot, zodat het een min of meer kruisvormige plattegrond kreeg. Aan de Vechtzijde is de ingang, met een bordestrap naar de bel-etage. Het omlopend schilddak wordt bekroond door hoekschoorstenen. Aan de straatzijde staat het huis aan een vijver. De gevel van de uitbouw aan deze kant heeft geblokte natuurstenen hoekpilasters en een balkonpartij uitgevoerd in Lodewijk XV-stijl. Dit bouwdeel herbergt de grote zaal, die aansluit op een brede middengang. De zaal heeft een stucwerkplafond en een haardomlijsting in Lodewijk XV-stijl; de wandvlakken zijn gevuld met hoge spiegels en geschilderde landschappen en stillevens.

Terzijde van het huis ligt de oranjerie annex koetshuis, een langgerekt 18de-eeuws gebouw met schilddak. Aan de Vecht bevinden zich een achtkantige houten theekoepel (eind 18de eeuw) en een klein terras met een rijk smeedijzeren hek, uitgevoerd met balustervormen en een spiegelmonogram met kroon (midden 18de eeuw). Bij de weg staan twee smeedijzeren toegangshekken met naamband en rococo-kuif en vierkante houten pijlers.

De tuin en de overtuin, oorspronkelijk in formele stijl aangelegd, waren de eerste geometrische tuinen aan de Vecht die in de 18de eeuw in landschapsstijl werden veranderd.

Sterreschans (Rijksstraatweg 18). Omstreeks 1690 gebouwd buitenhuis, tegenwoordig wit gepleisterd, waarvan de Vechtzijde nog het meest zijn oorspronkelijke staat heeft behouden. Daar bevindt zich de ingang, met een halfrond, door houten zuilen gedragen balkon en een rond dakraam. Kort na 1815 werd het huis, mogelijk naar ontwerp van

Nieuwersluis, Buitenplaats Vreedenhoff, toegangshek

Abraham van der Hart, gemoderniseerd en aan de straatkant verbreed. Dit gedeelte is in 1870 weer veranderd. De middenpartij kreeg toen een gietijzeren veranda, gestucte bogen en een verhoogde kroonlijst. Het langgerekte koetshuis met tuinmanswoning dateert uit ongeveer 1700. De tuin en de overtuin zijn, mogelijk door J.D. Zocher jr., omstreeks 1825 veranderd in een landschapspark met slingerpaden, vijvers en kunstmatige heuvels. De overtuin is, met inbegrip van de vroegere overtuin van Rupelmonde, uitgegroeid tot een parkbos.

Vreedenhoff (Rijksstraatweg 53). Op het terrein van een ouder buiten verrees in 1749-'53 een nieuw huis, dat wordt toegeschreven aan de Amsterdamse meester-timmerman Jean Coulon. Het vierkante huis met onderhuis heeft geblokte bakstenen pilasters op de hoeken en een van hoekschoorstenen voorzien omlopend schilddak. In het midden van de achtergevel bevindt zich een gedeeltelijk uitgebouwde, tot aan de kroonlijst opgetrokken koepelkamer. De met een houten balustrade bekroonde uitbouw is rijk versierd met snijwerk in Lodewijk XV-stijl. Het middenraam aan de ingangszijde is in dezelfde stijl omlijst; de deurpartij hieronder is in Lodewijk XVI-stijl uitgevoerd. Een deel van de inrichting is nog uit de periode van de bouw. In 1906-'09 werden tegen de zuidzijde van het huis het halfronde terras met door ionische zuilen gedragen balkon en de aansluitende galerij en trap gebouwd; het geheel kreeg een natuurstenen balustrade.

Het park, dat zich ver in westelijke richting uitstrekt, is omstreeks 1800 grotendeels in landschapsstijl aangelegd. Het terrein wordt naar de weg toe afgesloten door een opvallend groot en rijk versierd rococo-toegangshek (omstreeks 1760), dat op grond van aanwezige initialen wordt toegeschreven aan Constantinus Lautenschläger. Het middendeel van het symmetrisch opgezette hek wordt bekroond door een asymmetrische kuif met daaronder de naam ‘Vreedenhoff’. De met opzetstukken bekroonde natuurstenen pijlers hebben een gebogen vorm en gebeeldhouwde versiering. Ook in rococo-stijl zijn de ijzeren brughekjes, die hierop aansluiten en die aan de uiteinden met maskers zijn versierd. Een eenvoudiger smeedijzeren hek uit dezelfde tijd staat iets zuidelijker aan de weg. Rechts daarvan staat een achtkantige houten theekoepel uit 1776.

Rupelmonde (Rijksstraatweg 24). Deze buitenplaats is gesticht aan het eind van de 17de eeuw. Het huis is in 1768 verbouwd en uitgebreid. De ingang werd toen van de Vechtzijde naar de straatzijde verplaatst. Aan de straatzijde toont het huis zich als een rechthoekig gebouw van drie bouwlagen; aan de Vechtzijde bevindt zich evenwel nog een ondieper, maar breder deel, dat, hoewel ongeveer even hoog, twee bouwlagen telt. Dat

[p. 180]

Nieuwersluis, Buitenplaats Rupelmonde (1977)

bouwdeel heeft een tot het dak doorlopende driezijdige uitbouw, die behoort tot een inwendige, achtkantige koepelkamer. Zowel de gebeeldhouwde omlijsting van de middenvensters als de houten balustrade en het opzetstuk (met niet ingevulde alliantiewapens), geflankeerd door de beelden van Neptunus en Mercurius, zijn uitgevoerd in Lodewijk XV-stijl. De gevel aan de straatkant heeft wit gepleisterde, geblokte hoekpilasters en een middenrisaliet bekroond met een driehoekig fronton. De omlijsting van het grote venster in het middenrisaliet is in Lodewijk XV-stijl; het balkon en de deurpartij in Lodewijk XVI-stijl. De aan weerszijden van de deurpartij geplaatste borstbeelden dateren uit ongeveer 1740. De omlopende schilddaken van de twee bouwdelen worden door hoekschoorstenen bekroond. In het interieur zijn plafonds met Lodewijk XV-stucwerk bewaard gebleven. In 1977 zijn in enkele benedenkamers vroeg-18de-eeuwse schilderingen van Nicolas Coypel in de betimmering opgenomen. Op het terrein bevinden zich verder nog een 18de-eeuws koetshuis met schilddak en een aanlegsteiger bij de Vecht met een eenvoudig smeedijzeren hek in Lodewijk XV-stijl.

Weeresteyn (Zandpad 29). De kern van de buitenplaats is een rechthoekig huis met omlopend schilddak en hoekschoorstenen, gebouwd in het begin van de 18de eeuw en op details gewijzigd in het begin van de 19de eeuw. Het heeft geblokte bakstenen hoekpilasters met voluten en uitkragende kroonlijst; de middenpartij heeft een gebeeldhouwde omlijsting. Het park is aangelegd in landschapsstijl. De twee, opvallend gesneden, houten bruggen dateren uit ongeveer 1900.

Vijverhof (Rijksstraatweg 6). Het blokvormige gebouw uit 1866, met stucversiering boven de vensters, is gebouwd als opvolger van een ouder huis. Rondom het huis ligt een landschapspark.

De krukhuisboerderij Klein Middenhoek (Angstelkade 7-8) uit de 18de eeuw is een van de karakteristieke boerderijen langs de Angstel.

De Oukoper Molen (Angstelkade 12), gelegen aan de Nieuwe Wetering, is een wipwatermolen. De ondertoren ervan dateert waarschijnlijk nog uit de 17de eeuw en het bovenhuis werd in 1839 vernieuwd.

De draaibrug over de Angstel dateert uit 1915. Hij hoorde bij de vroegere Haarlemmermeerspoorlijn (Uithoorn-Nieuwersluis) van de Hollandsche Electrische-Spoorweg-Maatschappij (HESM).