Monumenten in Nederland. Utrecht

Nieuwegein

Groeikern ten zuiden van de stad Utrecht, in 1971 ontstaan door samenvoeging van de voordien zelfstandige gemeenten Jutphaas en Vreeswijk. Het nieuwe centrum is in het midden van de jaren tachtig gereed gekomen. De dorpskernen

Nieuwegein, 18de-eeuwse prent van sluis en haven te Vreeswijk

Jutphaas en Vreeswijk zijn opgenomen binnen de bebouwing van Nieuwegein, maar hebben hun oude karakter behouden.

Nabij het nieuwe stadscentrum, op de plaats waar de Doorslag en de Hollandse IJssel samenkomen, lag het middeleeuwse stadje 't Gein. Het was gesitueerd aan de dam tussen de beide waterwegen en ontleende zijn belang aan de overslag van goederen van en naar de stad Utrecht. De Doorslag maakte vroeger deel uit van de in 1122 gegraven Vaartse Rijn, waarmee Utrecht zijn positie als belangrijk handelscentrum trachtte te behouden. In 1295 kreeg 't Gein nog stadsrechten, maar de betekenis van de nederzetting liep snel achteruit en uiteindelijk verviel het tot een gehucht. De aanleiding hiertoe was de afdamming van de Hollandse IJssel ter hoogte van het latere Klaphek (ten zuidwesten van Nieuwegein) in 1285.

De stad Utrecht liet omstreeks 1385 vanaf Jutphaas een aftakking van de Vaartse Rijn naar de Lek graven. Deze Nieuwe Vaart, later ook Vaartse Rijn genoemd, kreeg bij de uitmonding in de Lek een sluis (al gereed in 1373). Daar ontstond een kleine, op de scheepvaart gerichte nederzetting, die tot het midden van de 19de eeuw zowel Vreeswijk als De Vaart werd genoemd. Al in de 14de eeuw werd de sluis beschermd door een versterking of blokhuis (Gildenborg). De

[p. 172]

Nieuwegein, Oude dorpskern Vreeswijk

1	Herv. kerk (zie p. 173)
2	R.K. St.-Barbarakerk (p. 174)
3	R.K. Verenigingsgebouw (p. 174)
*	Oude of Vaartse sluis (p. 176)
*	Spuisluis (p. 176)
*	Koninginnensluis (p. 177)
*	Fort Vreeswijk (p. 177)

toenmalige Lekdijk liep ter hoogte van de huidige Lekstraat en Molenstraat. In de late middeleeuwen zou de stroomgeul van de Lek zich naar het zuiden verplaatsen. Omdat de monding van de Vaartse Rijn steeds meer verzandde, legde men ten slotte in 1562 buitendijks een tweede sluiskolk aan. Hierbij maakte men gebruik van een reeds in de 15de eeuw aangelegd hoofd.

In de 16de eeuw concentreerde de dorpsbebouwing zich rond de sluis en langs het begin van het pad naar Utrecht, de huidige Dorpsstraat. De middeleeuwse kerk stond aan de oostzijde, even buiten de nederzetting. Nadat de kerk in 1585 door de Spanjaarden was verwoest, werd in 1638-'41 ten westen van de 16de-eeuwse sluiskolk een nieuwe (Herv.) kerk gebouwd. De sluis gebruikte men in 1585 en ook daarna om bij vijandelijke aanvallen het land te inunderen. Aan de oostrand van het dorp werden verdedigingswerken aangelegd, die in de 17de eeuw deel gingen uitmaken van de Hollandse Waterlinie. In 1672 en in 1786-'87 wierp men nieuwe versterkingen op. Een restant hiervan werd opgenomen in het 19de-eeuwse fort Vreeswijk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

In 1638 legde de stad Utrecht even ten oosten van de sluis een duiker en een kanaal, het Volmolengat, aan. Zij dienden om het peil van de Vaartse Rijn en de doorstroming van het water in de Utrechtse grachten te waarborgen. Wegens de verbetering van de waterverbinding van Amsterdam via Utrecht met de Rijn, de zogenaamde Keulse Vaart, werd de oude sluis in 1821-'24 ingrijpend verbouwd. Het in 1892 voltooide Merwedekanaal volgde deels de oude Vaartse Rijn naar Vreeswijk, maar werd daar om het dorp heengeleid naar de meer westelijk aangelegde Koninginnensluis. Langs de splitsing van het oude en het nieuwe kanaaldeel vestigden zich bedrijven. Daarvan is de bebouwing grotendeels nog aanwezig.

Vreeswijk verloor echter zijn belangrijke betekenis voor de scheepvaart toen in de jaren dertig van de 20ste eeuw het Amsterdam-Rijnkanaal tot stand kwam. Weliswaar werd het Lekkanaal als aftakking hiervan aan de oostkant langs Vreeswijk geleid, maar de hierin aangelegde Prinses Beatrixsluis bevond zich op te grote afstand van het dorp om het daarvan mee te laten profiteren. Het sluizencomplex in de dorpskern werd uiteindelijk aan de kant van de Lek afgesloten en alleen de Koninginnensluis bleef in gebruik.

Anders dan Vreeswijk is Jutphaas ontstaan als een gestrekt laagveendorp langs de Over- en Nedereindseweg. De Vaartse Rijn doorkruiste dit dorp. Ten zuiden van de Jutphase wetering stond de romaanse parochiekerk, in 1219 voor het eerst genoemd en in 1819 gesloopt. De verbindingsweg tussen kerk en wetering werd tot een plein verbreed en kreeg de naam Kerkveld. Deze pleinvormige ruimte, waarlangs de oude dorpsbebouwing zich concentreerde, werd aan de noordzijde afgesloten door de nog bestaande pastorie.

Omstreeks 1800 verschoof het zwaartepunt van het dorp naar de Vaartse Rijn. Langs de Herenstraat, nabij de toenmalige brug ter hoogte van de Nedereindseweg, ontstond een vrij dichte bebouwing. Nadat de Vaartse Rijn in de jaren twintig van de 19de eeuw was verbreed tot Keulse Vaart, won dit deel van Jutphaas aan belang. Illustratief in dit verband is de bouw in 1819 van de nieuwe Herv. kerk aan de Nedereindseweg bij de brug. Aan de overzijde van het kanaal werd in dezelfde tijd het fort Jutphaas aangelegd. Meer naar het noorden aan de Herenstraat verrees in 1874-'75 op de buitenplaats Zwanenburg de nieuwe R.K. kerk. Deze kerk vormde met pastorie, begraafplaats, zusterklooster en enkele scholen een roomskatholiek centrum. Nog verder noordelijk langs de Vaartse Rijn verrees in 1920 het complex arbeiderswoningen De Geer. Na 1971 zijn de oude kernen binnen Nieuwegein ingesloten geraakt door uitgestrekte nieuwbouwwijken. De dorpen

Nieuwegein, Herv. kerk (Vreeswijk)

[p. 173]

Nieuwegein, R.K. St.-Nicolaaskerk (Jutphaas)

Jutphaas en Vreeswijk zijn echter nog wel herkenbaar: het eerste bij de Herenweg en de Nedereindseweg, het tweede bij de oude sluizen en de Dorpsstraat.

De Herv. kerk [1] (Molenstraat 7, Vreeswijk) heeft een plattegrond in de vorm van een Grieks kruis en een dakruiter op het snijpunt van de schilddaken. Het pand werd in 1682 in classicistische stijl herbouwd, nadat de Fransen de uit 1638-'42 stammende kerk hadden verwoest. De kerk werd gebouwd in opdracht van de burgemeesters van Utrecht, Albert van Benthem en M. Paulus Voet van Winssen. De kruisarmen hebben overhoekse, uitzwenkende steunberen, wat een verwijzing is naar de tempel van Salomo. In het wit gepleisterde interieur bevindt zich een omstreeks 1850 door B.F. Bergmeyer vervaardigd orgel. De kansel, met ionische hoekpilasters en versierde boogpanelen, de koperen lezenaar, de koperen doopbekkenhouder en een van de koperen kronen (geschonken door schipperskinderen) dateren alle van omstreeks 1682. In 1963-'65 werd de kerk gerestaureerd naar plannen van W. Stooker.

De Herv. kerk (Nedereindseweg 3, Jutphaas) is een kleine zaalkerk met driezijdig gesloten korte zijden en een zeskantige dakruiter op de nok van het schilddak. De kerk werd in 1819-'20 gebouwd ter vervanging van de middeleeuwse kerk op het Kerkveld. Het wit gepleisterde interieur met tongewelf werd in 1959 verbouwd. Afkomstig uit de oude kerk zijn het 17de-eeuwse doophek en de kansel; de bijbehorende lezenaar dateert uit 1774. Verder bevinden zich in de kerk een 19de-eeuws orgel en vier neogotische kronen.

De R.K. St.-Nicolaaskerk (Utrechtsestraatweg 10, Jutphaas) is een driebeukige neogotische kruisbasiliek met slanke westtoren, uitgebouwde doopkapel, kleine sacristie (hoek koor en zuiderdwarsarm) en dakruitertje op de viering. De kerk werd gebouwd in 1874-'75 op de buitenplaats Zwanenburg en is een belangrijk vroeg werk van A. Tepe. Voor de inrichting zorgde het, door bouwpastoor G.W. van Heukelom opgerichte, Bernulphusgilde, met als belangrijkste kunstenaars: F.W. Mengelberg,

Nieuwegein, RK. St.-Nicolaaskerk (Jutphaas), interieur met orgel

H.J. Brom, H. Geuer en G.B.F. Jansen. Van hun werk is nog vrij veel aanwezig, zoals de beschildering op wanden, zuilen en gewelven, de nissen met kruiswegstaties, het hoogaltaar, de preekstoel, de triomfbalk, de biechtstoelen en de gebrandschilderde glazen in koor en transept. Jan van Covelen ontwierp in 1520 het laat-gotische orgelfront; het komt uit de Nieuwezijdskapel te Amsterdam. De orgelluiken bevinden zich nu in het Rijksmuseum Het Catharijneconvent te Utrecht. In 1877 kwam de kast in deze kerk, waarna zij opnieuw werd gepolychromeerd en een nieuw binnenwerk kreeg. Verder hangt in de kerk een geschilderd, laat-gotisch, Zuid-Duits altaarstuk met predella uit ongeveer 1500. Het kerkhof heeft in het midden een bakstenen dodenlantaarn en langs twee zijden een kluisgang, die is gesitueerd boven de graven van de bouwpastoor en de schenkers. De kluisgang leidde naar het vanaf 1875 als pastorie ingerichte buitenhuis Zwanenburg, dat in 1939 plaats maakte voor de huidige pastorie

[p. 174]

(Utrechtsestraatweg 8). Aan de vroegere buitenplaats herinneren het smeedijzeren toegangshek uit het derde kwart van de 18de eeuw en de landschappelijke parkaanleg met serpentinevijvers.

Ten zuiden van de kerk ligt de François Heytink-Baesjoustichting (Herenstraat 6, Jutphaas), in 1894-'95 waarschijnlijk naar ontwerp van A. Tepe gebouwd, met in het midden het zusterklooster. De twee haakse, oorspronkelijk lage, vleugels waren bestemd voor lager onderwijs.

De R.K. St.-Barbarakerk [2] (Koninginnenlaan 3, Vreeswijk) is een traditionele bakstenen kruiskerk met westtoren in sobere neogotische stijl. De kerk verrees in 1908-'10 op de plaats van een kerk uit 1806, naar ontwerp van H. Kroes. De begraafplaats en de pastorie dateren uit dezelfde tijd.

De voorm. Geref. Kerk (Dorpsstraat 16, Vreeswijk) is een zaalkerk met haakse voorbouw. Het gebouw is in 1898 in neorenaissance-stijl opgetrokken, naar ontwerp van R. Barneveld en in 1985 verbouwd tot woning met atelier.

Het voorm. raadhuis van Jutphaas (Herenstraat 9) is een neorenaissanceontwerp uit 1910 van de Utrechtse architect G.A. Ebbers. Het gebouw kan worden beschouwd als een vereenvoudigde variant van het uit 1894 daterende raadhuis van Nieuwer-Amstel. In 1939 is het aan de rechterzijde uitgebreid en in 1988 is het verbouwd tot een aantal woningen.

Scholen. De Openbare Lagere School (Schoolstraat 10, Jutphaas) dateert uit 1888 en is een ontwerp van A. Nijland. De lokalen zijn gegroepeerd rond een middengang. De R.K. Lagere School (Utrechtsestraatweg 2-5, Jutphaas), bestaande uit drie lokalen,

Nieuwegein, Chr. School voor Schipperskinderen (Vreeswijk)

Nieuwegein, Buitenplaats Rijnhuizen (Jutphaas)

werd in 1912 als jongensschool gebouwd in eenvoudige, neogotische vormen. De Chr. School voor Schipperskinderen (Prins Clausplein, Vreeswijk) werd in 1915 gebouwd naar plannen van de Utrechtse architect M.E. Kuiler. De bijbehorende directeurswoning stamt uit dezelfde tijd. Dezelfde architect had in 1913 de nabijgelegen Openbare Lagere School (Prins Hendriklaan 27, Vreeswijk) ontworpen. Het R.K. verenigingsgebouw annex school [3] (Dorpsstraat 57-59, Vreeswijk) uit 1932 is in expressionistische stijl ontworpen door de architecten Willemse en Overhagen.

De cirkelvormige Algemene Begraafplaats (Kerkveld) herbergt nog resten van de in 1820 afgebroken middeleeuwse kerk van Jutphaas. Een restant van de toren doet dienst als baarhuisje. De bakstenen pijlers van het toegangshek zijn versierd met in gietijzer uitgevoerde symbolen van dood, vergankelijkheid en eeuwigheid. Op de begraafplaats bevinden zich verscheidene grafkelders, onder meer van de families De Waell van Vronestein en De Malapert.

Woonhuizen. De gepleisterde voorm. Herv. pastorie (Nedereindseweg 112) heeft samengestelde balklagen met gotische sleutelstukken en zou uit de 15de eeuw kunnen dateren. Langs de Herenstraat komen voornamelijk 19de-en 20ste-eeuwse brede en diepe huizen voor. De villa Herenstraat 50 werd in 1888 in eclectische vormen gebouwd, naar ontwerp van A. Nijland. Ze was oorspronkelijk de woning voor het hoofd van de Openbare Lagere School (Schoolstraat 10). Het St.-Elisabethshofje (Kerkveld 14-19) verrees in 1907 in opdracht van het R.K. kerkbestuur. Het hofje bestaat uit twee vleugels haaks op het Kerkveld en een door lage delen hiermee verbonden, hoger middengebouw. Villa Johanna (Utrechtsestraatweg 9) werd in 1929 naar ontwerp van architect J. Maas in de trant van het Nieuwe Bouwen uitgevoerd voor A.J. Bentem. Vreeswijk heeft een vrij gesloten bebouwing van diepe en dwarse huizen, voornamelijk daterend uit de 19de eeuw met een enkel 18de-eeuws exemplaar.

Rijnhuizen (Edisonbaan 14). Omgracht buitenhuis, dat in het souterrain nog resten van het middeleeuwse kasteel bevat. Het betreft, waarschijnlijk 15de-eeuws, muurwerk van een vierkante toren en aangebouwde woonvleugels. De kelders worden overspannen door troggewelven op gordelbogen.

Het huidige, min of meer vierkante huis dateert uit 1637 en is in opdracht van Reynoud Tuyll van Serooskerken in een strakke classicistische stijl gebouwd. Het is sterk geïnspireerd op het Mauritshuis in Den Haag. Het huis heeft een omlopend

[p. 175]

Nieuwegein, Buitenplaats Rijnhuizen (Jutphaas), interieur met stucplafond en wandbespanning

schilddak met klokkentorentje en schoorstenen met siersmeedijzer. Een driehoekig fronton bekroont de middenpartij van de voorgevel. In de 18de eeuw is het huis nog op bescheiden wijze gemoderniseerd (onder meer de dakkapellen). Boven de ingang zit een fronton met een 18de-eeuws alliantiewapen.

De grote zaal op de hoofdverdieping heeft een plafond met omstucte balken uit het midden van de 17de eeuw. Op de wanden is onder meer een wandbespanning van geschilderd linnen aangebracht, voorstellende episodes uit het leven van Alexander de Grote. De bespanning werd in 1771 aangebracht en daarbij verknipt. Vermoedelijk is ze gemaakt naar kopieën van gobelins die de Franse schilder Charles le Brun ontwierp in de tweede helft van de 17de eeuw. De tuinkamer op dezelfde verdieping heeft wandschilderingen met onder meer vazen, bloemen en vogels, geïnspireerd op ontwerpen van Daniël Marot, maar vermoedelijk pas in het tweede kwart van de 19de eeuw aangebracht. Ze zijn in 1971 aan het licht gekomen en werden vervolgens gerestaureerd naar het voorbeeld van vergelijkbare schilderingen in kasteel Heemstede bij Houten.

Het voorplein wordt afgesloten door twee, in elkaars verlengde gelegen, 17de-eeuwse bouwhuizen met vierkante aanbouwen. Het toegangshek, waarvan de bakstenen pijlers met gebeeldhouwde, wapenhoudende leeuwen worden bekroond, is 18de-eeuws. In het begin van de 19de eeuw is de formele tuin veranderd in een landschapspark. In het park staat bij het Merwedekanaal een vierkant theehuis annex botenhuis met tentdak. Het dateert uit de 17de eeuw, maar men heeft het in 1884 vernieuwd.

Oudegein (Oudegein 1). Deze, nu in het groene hart van Nieuwegein opgenomen, buitenplaats heeft een omgracht rechthoekig buitenhuis uit 1633. In het aan de buitenzijde wit gepleisterde souterrain zit muurwerk verwerkt van een rechthoekige, 13de-eeuwse woontoren. Het 17de-eeuwse huis heeft een hoog schilddak met een dubbele rij dakkapellen en door siersmeedijzer bekroonde schoorstenen. Boven het classicistische ingangsportaal hangt een gebeeldhouwde wapensteen. De grote zaal op de bel-etage heeft een monumentale 17de-eeuwse schouw met vier marmeren ionische zuilen.

Een dubbele houten brug voert naar het zelfstandig omgrachte voorplein met daarop een langgerekt, laat-17de-eeuws bouwhuis. Daartegenover staat een wit gepleisterd toegangshek met gebeeldhouwde wapendragende leeuwen. De middeleeuwse voorburcht ligt ten noordoosten van het huis (rechts van de oprijlaan). Op het, eveneens apart omgrachte, ovale eiland staat een vroeg-17de-eeuwse krukhuisboerderij. Dit gebouw is deels met riet gedekt en heeft een voorhuis met uitgebouwde kelder en opkamer, en een nog half aanwezige schoudergevel met in- en uitzwenkende randen. Omstreeks 1805 legde H. van Lunteren rond het buitenhuis een landschapspark aan, waarvan het ovale eiland een onderdeel vormt. De voorburcht heeft een eigen toegangshek met geblokte hardstenen pijlers en gebeeldhouwde, wapendragende

[p. 176]

Nieuwegein, Dwarshuisboerderij IJsselstee

leeuwen. Het gehele complex is door nog een gracht omgeven.

Stormerdijk (De Malapertweg 17) is een buitenplaats met een eenvoudig blokvormig neoclassicistisch herenhuis, in zijn huidige vorm daterend uit ongeveer 1870. Het is de opvolger van een middeleeuws edelmanshuis dat iets oostelijker lag.

Van het kasteel Rijnenburg bestaat nog een deel van de 18de-eeuwse bebouwing van de voorburcht (Nedereindseweg 309). Van Wijnestein en Everstein resteren de omgrachte terreinen waarop deze kastelen hebben

Nieuwegein, Oude of Vaartse sluis te Vreeswijk

gestaan. Van het gesloopte kasteel

De Batau is onder meer een boerderij (Nedereindseweg 403) op het vroegere voorterrein bewaard gebleven. De boerderij werd in 1791 in opdracht van Evert Pauw gebouwd op oudere fundamenten.

Boerderijen. Langs de Neder- en Overeindseweg staan voornamelijk 19de- en 20ste-eeuwse en enkele oudere boerderijen. Een deel ligt nu binnen de bebouwing van Nieuwegein, zoals IJsselstee (Geinoord 12), een 17de-eeuwse boerderij met aan de rechterzijde een tweebeukige kruk. Op het erf ligt een bakhuis. Waardevol is ook de 18de-eeuwse krukhuisboerderij Nedereindseweg 302. Van de jongere exemplaren verdienen vooral de uit 1891 daterende langhuisboerderij Nedereindseweg 505 en de dwarshuisboerderij Nedereindseweg 511 uit 1917 aandacht.

De Oude of Vaartse sluis, een gekoppelde schutsluis in de Vaartse Rijn, ook bekend als de Utrechtse gemeenteschutsluis, dateert uit 1821-'24 en werd ontworpen door waterstaatkundig ingenieur Jan Blanken. In feite is het een verbouwing van de oude schutsluis in de Vaartse Rijn, waarvan de geschiedenis teruggaat tot 1373 en die in 1435, 1562 en 1654 werd vernieuwd. De schuin ten opzichte van elkaar gelegen kolken hebben bakstenen wanden en aan weerszijden van het midden brede bakstenen trappen. De hoeken en hoofden zijn versterkt met blokken natuursteen. Twee van de hoofden zijn nog voorzien van schotbalksponningen. Over het middelste hoofd ligt een gietijzeren dubbele ophaalbrug met zogeheten vakwerkbalanspriemen uit 1879. De smalle houten dubbele ophaalbrug over het noordelijke sluishoofd draagt het wapen van de stad Utrecht. De sluis wordt sinds 1981 niet meer gebruikt voor de scheepvaart. Bij het bovenhoofd staat een gerestaureerde houten schotbalkloods.

De Rijkshulpschutsluis of

[p. 177]

Nieuwegein, Plofsluis in het Amsterdam-Rijnkanaal

Spuisluis werd in 1817 gebouwd als tijdelijke vervanging van de te verbouwen Vaartse sluis. Daarbij is gebruik gemaakt van een in 1638 aangelegd stuk kanaal, het Volmolengat. Na het gereedkomen van de verbouwing van de Vaartse sluis in 1824 bleef hij als spuisluis in gebruik, voor het geval dat oorlog inundatie nodig zou maken. De sluiskolk heeft naar buiten gebogen wanden en waaierdeurkassen. In 1960 werd hij aan de Lekzijde met een betonnen dam afgesloten.

De Koninginnensluis, een gekoppelde schutsluis in het Merwedekanaal, kwam in 1882-'92 tot stand. De naam van de sluis heeft betrekking op koningin-regentes Emma en koningin Wilhelmina, die de sluis en het toen tot aan Vreeswijk voltooide Merwedekanaal officieel openden. Langs de oostkade staan woningen van het sluispersoneel.

De Prinses Beatrixsluis, een tweelingsluis uit 1938 in het Lekkanaal, de verbinding tussen Amsterdam-Rijnkanaal en Lek. De sluisbakken en portalen, waarin de hefdeuren met staaldraad zijn opgehangen, zijn van gewapend beton. De hoge dwarsverbindingen van de wit geverfde portalen hebben aan weerszijden uitgekraagde ronde vormen en over vrijwel de gehele breedte doorlopende lintvensters. Dezelfde vormgeving, naar ontwerp van L.S.P. Scheffer, kenmerkt de wachtgebouwtjes op het middenhoofd. Van zijn hand is ook het kantoor annex werkplaats. De dienstwoningen dateren uit 1962.

De Plofsluis in het Amsterdam-Rijnkanaal is een keersluis die moest voorkomen dat in geval van oorlog het water van de te inunderen terreinen ten oosten van de Vaartse Rijn (Merwedekanaal) door het nieuwe vaarwater zou afvloeien. Boven de twee doorvaartopeningen is een vijftal silo's van gewapend beton opgehangen. Door de bodem hiervan te laten exploderen, kon men met het in de silo's opgeslagen zware stortmateriaal het kanaal zeer snel afsluiten. De plofsluis kwam pas in 1940 gereed en is nooit voor militaire doeleinden gebruikt. Omdat zij steeds meer het scheepvaartverkeer belemmerde, leidde men het kanaal er in 1982 omheen.

De watertoren van IJsselstein, die na een recente grenswijziging in Nieuwegein staat (Hooglandse Jaagpad 4-6), dateert uit 1911. Hij is net als de in 1966 afgebroken watertoren van Oudewater gebouwd door de firma F.J. Stulemeyer in een systeem van betonblokken met wapening. Dit systeem werd kort na 1900 uitgevonden; in 1910 verwierf de genoemde firma hiervan de rechten. De esthetische vormgeving werd verzorgd door R. Kuipers.

De poldermolen ‘Oudegein’ (Geinoord 9), gelegen aan de Doorslag, is een houten wipwatermolen zonder wiekenkruis. Hij heeft een met riet gedekte onderbouw. De houten onderbouw van de molen, die als zodanig tot 1955 dienst deed, dateert uit 1640.

Vestingwerken. Het Fort Jutphaas, ten oosten van het Merwedekanaal, behoorde tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie en diende ter afsluiting van de Nedereindseweg. De langgerekte, gebastioneerde schans uit 1819-'20 staat dwars op de vroegere weg naar Houten, die bij de aanleg rond het omgrachte aardwerk werd geleid. Het verdedigbare wachthuis stamt uit 1846-'48. Twee omstreeks 1872 meer naar het oosten aangelegde batterijen, aan weerszijden van de Overeindseweg en nabij een inundatiekanaal, namen de taak van het fort grotendeels over. Bij de verbreding van het Amsterdam-Rijnkanaal is de zuidelijke batterij verloren gegaan. Fort Vreeswijk, gelegen ten oosten van de vroegere dorpskern Vreeswijk is een omgracht, onregelmatig gevormd aarden verdedigingswerk uit 1820, verbeterd in 1853. Het maakte ook deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en diende vooral ter verdediging van de Vreeswijkse sluizen. In het fort zijn onderdelen van een verdedigingswerk uit 1786 opgenomen. Het binnenterrein bevat een soldatenbarak, een dienstwoning, een munitieopslagplaats en enkele schuren.