Monumenten in Nederland. Utrecht

Montfoort

Stad op de zuidoever van de Hollandse IJssel, ontstaan bij het kasteel dat de Utrechtse bisschop Godfried van Rhenen omstreeks 1170 liet bouwen om het Sticht tegen de aanvallen van de graven van Holland te beveiligen. Tussen de burcht en de IJssel ontwikkelde zich een nederzetting waarvan de huidige hoofdstraat, de Hoogstraat, de loop van de toenmalige IJsseldijk volgde. De gedeeltelijk planmatige opzet van het stratenpatroon duidt erop dat de burggraven van Montfoort de ontwikkeling van de nederzetting hebben bevorderd. In 1329 verkreeg Montfoort stadsrechten en begon men de rechthoekige ommuring te bouwen. Van de historische bebouwing is in de loop der tijd veel verloren gegaan. Ondanks die verstoringen heeft Montfoort in redelijke mate de middeleeuwse stadsstructuur behouden. De bebouwing kenmerkt zich door een afwisseling van dwarse en diepe huizen, waaronder de nodige eenlaags huizen. Achter de in de 19de eeuw bepleisterde gevels gaan nog enkele veel oudere huizen schuil, in het bijzonder aan de Hoogstraat.

De Herv. kerk [1] (Korte Kerkstraat 5), oorspronkelijk gewijd aan St.-Jan de

[p. 168]

Montfoort, Binnenstad

1	Herv. Kerk (zie p. 167)
2	R.K. kerk St.-Johannes de Doper (p. 169)
3	commanderij (p. 169)
4	kasteel Montfoort (p. 169)
5	stadhuis en IJsselpoort (p. 169)
6	school ‘Rehoboth’ (p. 170)
7	korenmolen ‘De Valk’ (p. 171)
8	sluisje (p. 171)
9	restant stadsmuur (p. 171)

Evangelist, werd in 1400, op verzoek van de burggraaf, verheven tot kapittelkerk. Omdat de financiën tekortschoten voor een kapittel, volstond men echter met een college van memorieheren. De St.-Janskerk is een vrij grote, laat-gotische bakstenen kruiskerk met een vijfzijdig gesloten koor, een pseudo-basilicaal schip en een half ingebouwde slanke westtoren. Van de voorganger, een 14de-eeuwse eenbeukige kruiskerk, zijn vrij diepe en zware funderingen gevonden. De huidige kerk dateert uit de tweede helft van de 15de eeuw. Het koor heeft evenals het schip zijbeuken; deze eindigen met een rechte sluiting. In de noorderzijbeuk van het koor bevindt zich de sacristie, waarvan de verdieping toegankelijk is via een aangebouwde ronde traptoren. Tegen de zuidzijde van het schip staat de rechthoekige Heilig Grafkapel, met een ‘syter’ (schat- en archiefkamer) op de verdieping. De toegangen aan de zuid- en de noordzijde hebben opgeklampte eiken deuren met opmerkelijke houtverbindingen in de vorm van een mensenhoofd, een hart of een vis. Het schip is niet in één bouwfase met de toren gebouwd, de zijbeuken zijn later ter weerszijden van de toren verlengd. Die toren telt vier, naar boven toe in hoogte afnemende geledingen. De bovenste drie zijn voorzien van korfboognissen, waarvan sommige vorktraceringen van baksteen hebben. In 1629 verwoestte een brand na blikseminslag het binnenwerk van de toren en de kap van de kerk. Het herstel werd in 1634 voltooid. De vijfzijdige traptoren aan de zuidkant van de kerktoren dateert van na de brand, evenals de achtzijdige houten dakruiter op de viering van de kerk. In 1877 werd direct op de omloop van de toren een spits geplaatst. Deze verving een achtkantige geleding met open lantaarn, die men moest afbreken omdat de toren verzakt was. De jongste restauratie van de kerk dateert van 1978-'82 en werd uitgevoerd onder leiding van architect R. Visser. Het wit gepleisterde interieur wordt gedekt door lichtblauw geschilderde, houten spitstongewelven met trekbalken en korbeelstellen die van na de brand dateren. De beplanking werd in 1852 vernieuwd. Stenen kruisribgewelven, met nog enkele gebeeldhouwde kraagsteentjes, zijn er in het torenportaal, de sacristie en de zuidkapel. De zuilen in schip en koor en de bundelpijlers van de viering staan op hoge achtkantige basementen en hebben koolbladkapitelen. Deze kapitelen zijn vrij ernstig beschadigd, vermoedelijk door de brand van 1629. In de kerk is een kleinere preekkerk afgescheiden door de orgeltribune en houten schotten. Jan Oudhuizen maakte in 1670 de rijk bewerkte, eiken preekstoel. De zeskantige kuip heeft ionische zuilen op de hoeken, versierde boogpanelen en een uit gesneden griffioenen samengestelde voet. Uit dezelfde

Montfoort, Herv. kerk, koor en transept

[p. 169]

Montfoort, Commanderij van de Ridders van St. Jan

tijd dateren het doophek en een van de herenbanken. Het 18de-eeuwse orgel is afkomstig uit de Noorderkerk in Hilversum en werd hier in 1904 geplaatst. Op het schotwerk tussen koor en dwarsschip zit een schildering uit het midden van de 19de eeuw, waarop de tekst van de Tien Geboden staat. Het schotwerk komt uit de Herv. kerk in het nabije Linschoten en werd hier 1982 geplaatst. In de kerk liggen veel oude grafzerken, waaronder in het koor die van Charlotte van Brederode, vrouwe van Montfoort (†1529). Ook is er een gebeeldhouwde cartouche met wapens en memorietafel voor de familie Van Wijnbergen, uit het begin van de 17de eeuw.

De R.K. kerk St.-Johannes de Doper [2] (Om 't Wedde 2-3) is een laat-neogotische pseudo-basiliek met zeskantige vieringtoren en een vijfzijdig gesloten koor met zijkapellen, gebouwd in 1924-'25 naar ontwerp van W. te Riele Gzn. De neogotische pastorie (Hoogstraat 80) uit 1889 is een ontwerp van C.A.L. Lasance uit Amsterdam.

De voorm. commanderij [3] van de Ridders van St. Jan (Hofstraat 3-5) werd, als jongste vestiging van deze orde in Nederland, gesticht door de Utrechtse balijer Bernard van Duven. De commanderij werd in 1630 geseculariseerd en diende vanaf de 18de eeuw als grutterij. Het kleine complex bestaat uit een overwelfde kloostergang en een eenbeukige, driezijdig gesloten kapel met puntgevel en zadeldak (hoek Peperstraat). De overige gebouwen, waaronder de commandeurswoning, zijn verdwenen. Beide overgebleven, laat-gotische bouwdelen hebben vroeg-renaissancistische versieringen. Zo wordt de toegang tot de kapel bekroond door een natuurstenen timpaan, rustend op consoles. Aan weerszijden van het daarboven aangebrachte grote venster zitten twee, eveneens met timpanen op consoles gedekte, nissen. Zij worden geflankeerd door de voor de vroege renaissance zo kenmerkende pilasters met arabeskendecoratie in de schachten. Ook in de kloostergang is deze decoratie terug te vinden. Architect C.L. Temminck Groll liet bij de restauratie van de kloostergang (1965-'67) en de kapel (1975-'76) de gevels ontpleisterd. Verder reconstrueerde hij de trapgevel

Montfoort, Kasteel Montfoort, poortgebouw

boven de toegang tot de kloostergang en de natuurstenen traceringen van de vensters in de kapel.

Het voorm. kasteel Montfoort [4] (Om 't Hof 1-4) werd omstreeks 1170 gesticht. De ronde burcht had een donjon en een (woon)toren, waar men later een woonvleugel en kapel aan toevoegde. Uitgezonderd een deel van de voorburcht (nu Om 't Hof 2) werd het geheel in 1672 door de Franse troepen opgeblazen. Overgebleven zijn het uit de 15de eeuw daterende poortgebouw met twee halfrond vooruitspringende torens, een achtkantige hoektoren met tentdak en daartussen een deel van de ommuring van de voorburcht met aangebouwde ruimten, die oorspronkelijk onregelmatiger van vorm waren en nu als restaurant in gebruik zijn. Achter de portierswoning bevindt zich een lage, wit gepleisterde dienstvleugel uit de 18de eeuw. In 1984-'85 vond een restauratie van het complex plaats. In 1930-'31 werd de provinciale weg over het terrein van de hoofdburcht aangelegd. Ten zuiden daarvan metselde men in 1991 de resten van de woontoren tot boven het maaiveld op. Sinds 1990 staan op het terrein van de voorburcht zowel het nieuwe gemeentehuis als seniorenwoningen.

Voorm. stadhuis en IJsselpoort [5] (Hoogstraat 36). De oudste delen van

[p. 170]

Montfoort, Stadhuis en IJsselpoort

deze voor Nederland unieke combinatie dateren uit de 14de eeuw. De samengestelde balklagen met muurstijlen, sleutelstukken en korbeelstellen in het interieur van het stadhuisdeel zijn uit 1375. De onderste lagen van het muurwerk van de poort zijn gemetseld met 14de-eeuwse kloostermoppen. Op de bel-etage van het stadhuis bevond zich de vierschaar, waarvoor in 1676 een nieuwe rechtbank werd gemaakt. In 1762-'63 bouwde aannemer Aart van den Houdijk aan de veldzijde een achtervleugel aan. Op de beletage daarvan richtte men de nieuwe raadzaal in; in het souterrain het cachot. Ook werden toen de kruisvensters door schuifvensters vervangen. De IJsselpoort heeft aan de veldzijde twee zware pilasters. Het bovendeel, dat eerst als poortwachterswoning en daarna als schutterijkamer diende, kreeg in 1781 een tentdak en een timpaan versierd met twee leeuwen en het wapenschild van Montfoort. In 1824 kreeg het stadhuis een nieuw bordes en in 1840 een tentdak. De restauratie in 1963-'65 stond onder leiding van architect Y. Kok. Hierbij verwijderde men de 19de-eeuwse bepleistering en reconstrueerde het oorspronkelijke zadeldak, de trapgevels met ezelsrugafdekkingen en, naar 18de-eeuwse vormen, de schuiframen.

In de ruimte boven de poort bevindt zich een renaissanceschouw. Deze schouw werd omstreeks 1894 geplaatst, toen het gebouw diende als museum van oudheden; hij is afkomstig uit het Rijksmuseum. In de voorm. raadzaal, nu in gebruik als café-restaurant, hangt sinds 1649 het schilderstuk ‘Pompeius bij de wijsgeer Posidonius’, door Hendrick Heerschop in rembrandteske trant.

De voorm. school ‘Rehoboth’ [6] (Korte Kerkstraat 8-12) is in 1823 ontstaan na een ingrijpende verbouwing vanoudere panden door aannemer J. Doesburg. De school met onderwijzerswoning werd al in 1827 uitgebreid en voorzien van een kapelachtige aanbouw. Momenteel is ze in gebruik als verenigingsgebouw.

Woonhuizen. Het pand Hoogstraat 6 heeft een laat-middeleeuwse kern, bestaande uit een dwars huis (met achter-aanbouw) en een diep huis. Deze eenlaags panden werden omstreeks 1500 samengevoegd en kregen in de 17de eeuw een verdieping. De voorgevel is in de 19de eeuw gepleisterd en voorzien van een erker naast het trapbordes. Het linker bouwdeel heeft twee kelders met kruisgewelven, het rechter bouwdeel een half verzonken kelder met tongewelf. Het pand bevat verder laat-middel-eeuwse kapspanten, gotische sleutelstukken, renaissance-consoles en een 18de-eeuws tegeltableau. Van het in 1907 gesplitste herenhuis Hoogstraat 53-57 dateert de kern uit het eerste kwart van de 16de eeuw. Zo bevindt zich in het pand een samengestelde balklaag met muurstijlen en sleutelstuk met peerkraalprofiel. De gepleisterde gevel verbergt de ouderdom van het huis. In dezelfde straat staan verder nog twee huizen die in de periode 1575-1625 zijn gebouwd. In de, later gepleisterde, voorgevel van het huis In de pot (Hoogstraat 7) zit een renaissance-cartouche. De voorgevel van Hoogstraat 31 toont ontlastingsbogen van verdwenen kruisvensters en aanzetten van gemetselde muurpilasters op bakstenen consoles. De pilasters zijn doorsneden door de later aangebrachte tuitgevel. In de geveltop zit een venster bekroond met een bakstenen fronton. Havenstraat 15-17 is een van oorsprong 17de-eeuws eenlaags pand met T-vormige plattegrond, waarvan de voorgevel omstreeks 1906 is bepleisterd. Het grote, dwarse herenhuis St.-Joseph (Heiliglevenstraat 2) heeft een 16de-eeuwse of wellicht nog oudere kern. Het rechterdeel van het pand is onderkelderd, in de rechter zijgevel zijn drie kanonskogels ingemetseld. De huidige voorgevel is ontstaan bij een grondige verbouwing aan het eind van de 19de eeuw. In 1905 werd het huis gekocht door de R.K. jongensvereniging St.-Joseph. Tot op heden is het pand in gebruik gebleven als verenigingsgebouw. In de Hofstraat staan enkele grote, in de 19de eeuw gebouwde of verbouwde, herenhuizen. Het pand Kloosterhof (Hofstraat 8) werd in 1808 als R.K. pastorie gebouwd, Hofstraat 9 kwam in 1895-'96 tot stand als Herv. pastorie.

Montfoort bezit verder nog enkele interessante herenhuizen en villa's uit de tweede helft van de 19de eeuw, gebouwd door handelaren en fabrikanten. De Montfoortse houtkoper J. Simonsz jr. liet

Montfoort, Herenhuis St.-Joseph

[p. 171]

tussen 1866 en 1870 de villa Buitenlust (Doeldijk 10) bouwen in eclectische vormen. Het pand heeft een hoger opgaand risaliet onder overstekend zadeldak. Willeskop 9 is een fabrikantenwoning uit omstreeks 1880, die hoorde bij de in 1904 afgebroken steenfabriek ‘De Vlijt’. De villa Over-IJssel (Hofdijk 63) verrees in 1880 in opdracht van fabrikant D.J. van Frankenhuijsen. Ze heette toen nog villa ‘Maria’. Het blokvormige pand, met gepleisterde omlijstingen en hoeklisenen, is vrij gaaf bewaard gebleven. Het huis en de landschapstuin zijn omringd door water.

Ter plaatse van het 18de-eeuwse café De Zwaan (Lieve Vrouwegracht 18-18a), verrees in 1925 onder dezelfde naam een geheel nieuw café. Het gebouw, in de stijl van het zakelijk expressionisme, is een werk van A. van Zutphen uit Montfoort. Opdrachtgever was P.J. van Rossum, die ook een naburig benzinestation en een autobusdienst naar Utrecht exploiteerde.

Verdedigingswerken. Montfoort kreeg in het tweede kwart van de 14de eeuw een stadsmuur. In de achtergevels van de huizen Achterdijk 14-20 zijn restanten van de stadsmuur verwerkt. Aan de zuidwestzijde van de kern zijn nog enkele muurfragmenten zichtbaar, zoals een poortje ter hoogte van de Zevenhuisstraat [9]. Voor de aanleg van de provinciale weg in 1930-'31 dempte men een deel van de stadsgracht aan de zuidzijde van de stad. Het kasteel van Montfoort lag, zelfstandig omgracht, half buiten de stadsmuur; de provinciale weg doorkruist nu het kasteelterrein. De Voorgracht en de Kleine Gracht zijn nog ongedempte delen van de stadsgracht. Aan de noordwestzijde werd de stadsgracht in hoofdzaak gevormd door de Hollandse IJssel. Van de drie stadspoorten is alleen de IJsselpoort overgebleven (zie het voorm. stadhuis).

Korenmolen ‘De Valk’ [7] (Molenstraat 27), gelegen achter de zuidwesthoek van de stadsmuur, is een achtkantige bovenkruier met stelling, waarvan de houten bovenbouw en de kap met riet gedekt zijn. Sinds de 15de eeuw is er op deze plek sprake van een dwangmolen van de burggraven van Montfoort. In 1753 maakte de toenmalige standerdmolen plaats voor de huidige stellingmolen. De molen die tot 1822 in het bezit was van de heer van Montfoort, werd in 1844 gemoderniseerd en in 1988 gerestaureerd.

Sluisje in de Montfoortse Vaart [8], waar deze uitkomt in de Hollandse IJssel (IJsselplein). Het dateert uit 1616. In 1770 is het vernieuwd en kreeg het een steen met inscriptie en de wapens van Montfoort en het Sticht. In 1988 is het sluisje gerestaureerd.

Boerderij. Richting Harmelen ligt de 17de-eeuwse boerderij Schurenburg (Blindeweg 6), gelegen nabij het afgebroken middeleeuwse huis van dezelfde naam. Het dwars huis dateert uit 1865.

Het voorm. stoomgemaal (Heeswijk 79-81) werd in 1880 voor het waterschap Heeswijk gebouwd naar ontwerp van J. Paul, met machinistenwoning in neoclassicistische vormen.