Monumenten in Nederland. Utrecht

Maartensdijk

Dorp ontstaan langs een middeleeuwse ontginningsdijk in het veengebied ten oosten van de Vecht, nabij de westrand van de Utrechtse Heuvelrug. De oorspronkelijke naam, ‘Oostveen’, wordt voor het eerst genoemd in 1355. Het dorp, waarvan de kapel in 1405 wordt

[p. 164]

Maartensdijk, Raadhuis

vermeld, behoorde tot de bezittingen van de proosdij van de Dom (St.-Maarten) te Utrecht. In 1555 werd het een zelfstandige parochie. Aan de westzijde wordt het dorp thans doorkruist door de spoorlijn en de snelweg Utrecht-Hilversum.

De laat-gotische Herv. kerk (Dorpsweg 38) was oorspronkelijk gewijd aan St.-Maarten. De kerk bestaat uit een driezijdig gesloten koor (15de eeuw), een eenbeukig schip met smalle dwarskapellen of transeptarmen (16de eeuw) en een deels ingebouwde toren (circa 1500). Opvallend zijn de vensterprofielen van het schip en de nisjes met zandstenen blokken ter weerszijde van het venster van de noorderdwarskapel. De vensters van het koor zijn geheel of gedeeltelijk dichtgemetseld en voorzien van gietijzeren traceringen. Op de verdieping bevindt zich de consistorie. De westelijke travee van het koor behoort tot het huidige kerkgedeelte, dat gedekt wordt door houten tongewelven. Het interieur bevat gegraveerde koperen lezenaars en doopbogen uit het derde kwart van de 18de eeuw. Aan de binnenkant van de tweede torengeleding zijn een groot aantal nestplaatsen voor duiven uitgespaard. De toren is in 1935 hersteld.

Het huidige raadhuis (Tolakkerweg 217) staat op de plaats van de 17de-eeuwse hofstede ‘De Tolakker’. Het voorhuis van de boerderij werd in 1833 als herberg ingericht. In 1881 voegde men een raadszaal en een dienstwoning toe. Na aankoop van het gebouw door de gemeente in 1907 volgde een ingrijpende verbouwing. In 1931 werd het raadhuis geheel vernieuwd en in 17de-eeuwse trant herbouwd onder leiding van gemeentearchitect Ch. Quéré (zie naamsteentje in gevel). De gevelsteen met St.-Maarten is in 1931 herplaatst. In 1982-'83 is het pand met een nieuwe aanbouw uitgebreid.

Het landhuis Rustenhoven (Dorpsweg 187) stamt uit 1731. Het gebouw van twee bouwlagen heeft twee achter elkaar gelegen zadeldaken die eindigen in puntgevels, waarvan de voorste door schoorstenen worden bekroond. Tegen de rechterzijde bevindt zich een ronde uitbouw met koepeldak. In de 20ste eeuw is het huis aan de achterzijde aanzienlijk uitgebreid. Ook het koetshuis is 20ste-eeuws. Op het terrein bevindt zich een grafkelder uit 1820.

Maartensdijk, Buitenplaats Persijn

Eyckenstein (Dorpsweg 193) is een breed, wit gepleisterd, neoclassicistisch landhuis uit het begin van de 19de eeuw. De voorgevel heeft een groot, naar voren springend zuilenportiek en een daklantaarn met borstwering. De aanbouwen tegen de zijgevels zijn rond 1870 gewijzigd en verhoogd. Het huis ligt in een door L. Springer in 1882-'83 ontworpen landschapspark. Het koetshuis dateert uit het derde kwart van de 19de eeuw.

De buitenplaats Persijn (Achterweteringseweg 10) omvat een neoclassicistisch herenhuis uit circa 1875-'85, een koetshuis en een portiershuis. Het terrein is aangelegd in rijpe landschapsstijl. Het rustieke landhuis Aanlegsteiger 4 stamt uit 1920-'21 en is gebouwd voor dhr. Klever, naar ontwerp van D.F. Slothouwer. Het huis heeft een deels overkragende, in hout uitgevoerde bovenbouw en wenkbrauwvormige, rietgedekte raampartijen. De tuin is aangelegd in gemengde stijl.

Nabij de kruising van de Dorpsweg met de spoorweg bevindt zich een uit 1960-'65 stammende folly in de vorm van een kleurig beschilderde sfinx.

Boerderijen. De in oorsprong 17de-eeuwse boerderij Oud Koddestein (Dorpsweg 61-63) bezit een hoog voorhuis van drie bouwlagen onder een rieten wolfdak. De stal ligt in het verlengde van het woongedeelte, evenals bij de boerderijen Dorpsweg 43 en De Stouwe (Dorpsweg 99). De 17de-eeuwse boerderij De IJzeren Mortier

[p. 165]

Maartensdijk, Stuwtje in de sloot langs de Dorpsstraat

(Dorpsweg 119) heeft een L-vormige plattegrond met opkamer, schilddak en een met riet gedekt stalgedeelte. Achterweteringseweg 70 is een eind-18de-eeuwse boerderij met een zomerhuis ter linker zijde. Ter plaatse van het verdwenen huis ‘Beukenburg’ staan een boerderij en een koetshuis (Beukenburgerlaan 66-67) uit circa 1860. In de sloot bij de Dorpsweg, onder meer tegenover de Herv. kerk, liggen nog enkele 19de-eeuwse stuwtjes. Het zijn zogeheten valschutten met metalen juk, voorzien van handwiel en houten schotdeur.

Bij de Hollandse Rading, op de grens met Noord-Holland, staat een aantal grenspalen uit het midden van de 19de eeuw.

De spoorlijn Utrecht-Hilversum is op het baanvak tussen Blauwkapel en Hilversum voorzien van bijzondere betonnen bovenleidingportalen uit 1941 naar ontwerp van J.L.A. Cuperus.