Monumenten in Nederland. Utrecht

[p. 159]

Maarssen

Dorp, gelegen op oeverwallen aan weerszijden van de Vecht. De bebouwing van de agrarische nederzetting lag rond de wat van de rivier af gelegen parochiekerk. Omdat de scheepvaart over de Vecht steeds belangrijker werd, verschoof de dorpskern omstreeks 1600 naar de rivieroevers. Even ten noorden van een scherpe bocht van de rivier - waar deze zich vernauwt tot een gracht - ontstond een aaneengesloten, voornamelijk 18de-eeuwse dorpsbebouwing, gekenmerkt door een bescheiden schaal en een sobere detaillering. Voorbij de brug, langs de Herengracht, heeft de bebouwing een stedelijker karakter. In de 17de eeuw stichtten rijke Amsterdamse kooplieden en regenten in en bij het dorp, zoals ook elders langs de Vecht, veel buitenplaatsen. Tot de bevolking van Maarssen, waaronder ook de bewoners van de buitenplaatsen, behoorden in de 17de en de 18de eeuw veel Portugese en Hoogduitse joden, die hier al in 1680 een synagoge bezaten.

De aanleg van de straatweg Amsterdam-Utrecht (omstreeks 1810) en de spoorlijn (1843), de verbetering van de Vecht, maar vooral de aanleg van het Merwedekanaal (1892 voltooid), maakten dat het dicht bij de stad Utrecht gelegen dorp zich vanaf de tweede helft van de 19de

Maarssen, Herv. kerk (1978)

eeuw tot een belangrijke industrieplaats ontwikkelde. De vestiging van bedrijven leidde tot uitbreiding van het dorp. Tussen straatweg en kanaal werd omstreeks 1925 voor de meegekomen arbeiders van een Friese oliefabriek de Friese buurt gebouwd. Na de oorlog breidde het dorp zich aan beide zijden van de Vecht verder uit; de grootste uitbreiding ligt in de polder Maarssenbroek, ten westen van het kanaal (nu Amsterdam-Rijnkanaal). De Herv. kerk (Kerkweg 19) is een laat-gotische, eenbeukige kruiskerk met romaanse, tufstenen westtoren. De toren dateert uit de 12de of 13de eeuw en is een van de oudste van de Vechtstreek. De gevels zijn voorzien van spaarvelden, met lisenen, rondboogfriezen en diamantkoppenlijsten; de gevelindeling met drie geledingen komt niet overeen met de verdiepingshoogten. De rondbogige galmgatvensters kregen bij de restauratie van 1971-'73 weer deelzuiltjes met teerlingkapitelen. De toren heeft een geprofileerd portaal. De rest van de kerk werd in het begin van de 16de eeuw herbouwd. Uit die tijd zullen ook het gotische venster en de kapelachtige aanbouwen aan weerszijden van de toren dateren. Tegen de zuidkant van het schip staat de uit 1720-'21 daterende grafkapel van de familie Huydecoper (zie buitenplaats Goudestein), met leien koepeldak en geblokte hoekpilasters, en twee 19de-eeuwse grafportalen. De toegang vanuit het schip tot de 18de-eeuwse grafkapel

Maarssen, Herv. kerk, interieur met orgel

bestaat uit een geblokte zandstenen rondboogpoort, met gebeeldhouwde voluten en twee wapens onder een kroon en obelisk. De poort heeft een in 1721 door J. Mast vervaardigd smeedijzeren sierhek. Omstreeks 1845 kregen de kerkvensters houten ramen. De consistorie, in de hoek van koor en noorderdwarsarm, heeft een breed neogotisch venster en inwendig 19de-eeuwse stucgewelven. De kerk heeft houten tongewelven.

Bij de restauratie van het interieur in 1971-'73 is het koor weer naar het schip geopend. Toen heeft men ook de houten wandbetimmering grotendeels verwijderd. In de kerk staat meubilair uit omstreeks 1700, zoals de preekstoel, de herenbank van de familie Huydecoper, met familiewapen en de herenbank van het huis Ter Meer, met rijk gedetailleerd houten baldakijn. De zeer rijk gesneden barok-preekstoel is gemaakt door Jaspar van Eeten. Verder zijn er 18de-eeuwse rouwborden en een gebeeldhouwd epitaaf uit 1763. Abraham Meere bouwde in 1790 het orgel; de door beelden bekroonde kast heeft gebogen zijvelden en snijwerk op de overgang van de Lodewijk XVI-stijl naar de rococo.

De R.K.H. Hartkerk (Breedstraat 3) is een neogotische kruisbasiliek, gebouwd in 1884-'85 naar ontwerp van A. Tepe. Koor en dwarsarmen zijn driezijdig gesloten, waarbij in de hoeken koorkapellen zijn gesitueerd. Het schip is voorzien van luchtbogen. De toren heeft

[p. 160]

Maarssen, Herenhuizen langs de Herengracht

drie geledingen, haakse steunberen en een ingesnoerde spits. De oorspronkelijke polychromie en de inrichting van het interieur zijn vrijwel geheel verdwenen. Het kleine orgel, in 1836 door H.D. Lindsen vervaardigd, heeft een empire-kast.

De voorm. Geref. kerk (Kerkweg 14) is een kleine zaalkerk, gebouwd omstreeks 1895 in de vormen van de neorenaissance. De trapgevel en het venster boven de ingang verwijzen naar 17de-eeuwse voorbeelden.

Woonhuizen. Van enkele huizen in Maarssen heeft de gevel nog 17de-eeuwse elementen, bijvoorbeeld de schouder- en zijgevel van Kaatsbaan 2 en de pilastergevel met gebeeldhouwde leeuwen van Schippersgracht 15. Deze beide zijn echter sterk gerestaureerd. De trapgevel van Langegracht 13 heeft een toppilaster met gebeeldhouwde console. De deuromlijsting dateert van ongeveer 1800. De meeste gevels in het dorp zijn 18de-eeuws. Langegracht 42 en het, in dezelfde trant gewijzigde, buurpand hebben gebogen schouders en natuurstenen voluten en frontons. Vooral langs de Herengracht staan enkele bredere 18de-eeuwse herenhuizen, zoals Herengracht 7 en 8, beide met omlijsting van deur en bovenraam. Voor het laatste pand staat een vermoedelijk 19de-eeuws waterstoephek, zoals ook voor het nabijgelegen kleine buitenhuis ‘Raadhoven’. Het zeer brede herenhuis De Boomgaard (Herengracht 21-23), dat later in drie woonhuizen is opgedeeld, heeft een rijk omlijste middenpartij en een attiek met versierde consoles. De 19de-eeuwse panden langs de grachten zijn in schaal en karakter aan de oudere bebouwing aangepast. Langegracht 43, woonhuis annex café, heeft een hoge pui met gietijzeren steunpunten onder het balkon en neorenaissance-versiering op het bovenste deel van de gevel. De evenwijdig aan de Vecht gesitueerde Kerkweg wordt omzoomd door vrijstaande herenhuizen en villa's in forse tuinen uit het eind van de 19de eeuw.

Bolenstein (Bolensteinsestraat 1). Van de bij Maarssen gelegen kastelen Ter Meer, Snaafsburg en Bolenstein bleef alleen Bolenstein gespaard. Het werd veranderd in een buitenhuis. Het oudste deel van het huis is de, waarschijnlijk 15de-eeuwse, onderkelderde noordbeuk, die in het eerste kwart van de 17de eeuw werd verdubbeld. Deze tweede beuk kreeg in 1661 een haakse uitbouw. Het huidige blokvormige aanzien van het huis is het resultaat van de verbouwing in 1829, in opdracht van de familie Abels van Waveren. Het omgrachte gebouw kreeg geblokte hoekpilasters, een kroonlijst en een omgaand schilddak, bekroond met een classicistisch, open houten klokkentorentje. Tegen de rechter zijgevel werd een, op zware consoles uitkragend, dubbel balkon met zuilen en wapenschild aangebracht. Verder voorzag men de gevels van een inmiddels weer verwijderde bepleistering. Het empire-interieur zal ook bij deze verbouwing tot stand zijn gekomen. In 1866 werd een nieuwe toegangsbrug gebouwd, waarvan de balustraden met sfinxen en vazen zijn versierd. Ten slotte werd in 1917 de zuidwesthoek dichtgebouwd, waardoor het huis een volledig rechthoekige plattegrond kreeg. Aan de westzijde kwam er een erker met balkon.

De beide bouwhuizen, die parallel aan de straat liggen, dateren in opzet waarschijnlijk uit 1661, maar zijn in de 18de en de 19de eeuw vernieuwd. Het tussengelegen hek heeft bakstenen zuilen voorzien van gebeeldhouwde wapendragende leeuwen; de sierlijke smeedijzeren hekvleugels daartussen dateren wellicht uit 1829. Het huis is gelegen in een vroeglandschappelijke

[p. 161]

Maarssen, Buitenplaats Bolenstein

parkaanleg uit de jaren tachtig van de 18de eeuw. Het hele complex is tussen 1961 en 1981 gerestaureerd en ook daarna zijn nog aanvullende restauratiewerkzaamheden uitgevoerd.

Huis ten Bosch (Zandweg 44) verrees in 1627-'29 op een T-vormige plattegrond en is vermoedelijk sinds het begin van de 19de eeuw gepleisterd. Het ontwerp van het huis, een van de vroegste buitenhuizen aan de Vecht, schrijft men toe aan Jacob van Campen. Dit type buitenhuis kreeg in de omgeving van Maarssen in de jaren daarna veel navolging. Het dwars huis, met een schilddak en deels ronde schoorstenen van baksteen, is in het midden hoger opgetrokken en heeft een naar voren springend classicistisch front; ionische pilasters op hoge sokkels dragen een getand driehoekig fronton. Het iets smallere achterste deel van het huis, ook met schilddak, bestaat inwendig uit twee beuken. De rechthoekige vestibule heeft drie 17de-eeuwse bakstenen portalen. In de grote zaal, de linker- en rechtervoorkamer en de kamer boven het voorhuis zijn de balkenplafonds op maniëristische wijze beschilderd; voorgesteld zijn onder meer ranken met vogels, cartouches en gemarmerde panelen. In de grote zaal is de schildering gesigneerd en gedateerd: ‘Antoni Hendricks 1629’. Aan de achterzijde bevindt zich een diepe, vermoedelijk omstreeks 1720 aangebouwde tuinkamer met inwendig een Lodewijk XIV-betimmering. Bij het huis ligt het verbouwde koetshuis. Het toegangshek met bakstenen pijlers en natuurstenen bekroning dateert uit omstreeks 1720.

Gansenhoef (Zandpad 29) is een van de eerste buitenplaatsen aan de Vecht. Het sobere, blokvormige buitenhuis werd in 1655 gebouwd naar ontwerp van Philips Vingboons. De diepe tuinkamer aan de achterzijde, die inwendig de vorm van een achtkant heeft, kwam vermoedelijk in de 18de eeuw tot stand. Tegen de

Maarssen, Buitenplaats Huis ten Bosch (1973)

rechterzijgevel staat een ronde serre met natuurstenen zuilen en balkon.

Raadhoven (Herengracht 20) is een eenvoudig, tweebeukig buitenhuis met rechte kroonlijst en zadeldaken tussen bakstenen topgevels. Het is omstreeks 1660 gebouwd en kreeg omstreeks 1700 de tweede, smallere beuk en een classicistische omlijsting van de ingangspartij. In het huis vindt men beschilderde balkenplafonds, onder meer met voorstellingen van vogels, aangebracht omstreeks 1660. De hal is voorzien van rijk 18de-eeuws stucwerk. Het huis had een oprijlaan aan de kant van de Diependaalsedijk. Aan de Vechtkant ligt een voorplaats, afgesloten door een zwaar smeedijzeren hek met bakstenen pijlers. In het restant van de vroegere tuin staat een bijzondere tuinmuur met rechte hoeken, wellicht een experimentele fruitmuur.

Vredenhoef (Straatweg 31-33). Het ondiepe, onderkelderde buitenhuis bezit geen verdieping, afgezien van de met een driezijdig fronton afgesloten, verhoogde middenpartij. Het huis dateert waarschijnlijk uit 1666. Het interieur werd in de 18de eeuw gemoderniseerd, waaraan de binnendeuren en de schoorsteenmantel herinneren. In de 19de eeuw werd het exterieur aangepast door het aanbrengen van de huidige ingangspartij, empirevensters en een - inmiddels weer verwijderde - bepleistering. Ten zuiden van het huis staan een verbouwd 18de-eeuws koetshuis en een klein, rijk versierd, smeedijzeren hek, afkomstig van de

[p. 162]

voorm. buitenplaats Vegtenstijn en daterend uit het midden van de 18de eeuw.

Herteveld (Straatweg 17). Oorspronkelijk een midden-17de-eeuwse buitenhuis in de trant van Huis ten Bosch en Vredenhoef, dat wil zeggen met verhoogde middenpartij en lage zijvleugels. In de 19de eeuw kreeg het huis het huidige, wit gepleisterde aanzien. Bij een verbouwing in 1804 werden onder meer de ramen aan de voorzijde vergroot. Omstreeks 1880 kregen de zijvleugels een verdieping. Het timpaan op de middenpartij verving men door een rechte kroonlijst. De hal van het huis is gedecoreerd in Lodewijk XIV-stijl. De oranjerie en de tuinmanswoning dateren uit de 18de eeuw. Het laatstgenoemde gebouw heeft een halfrond uitgebouwde, 19de-eeuwse veranda. De pijlers van het 17de-eeuwse toegangshek dragen loden siervazen.

Leeuwenburg (Zandpad 24). Het buitenhuis is gedeeltelijk nog 17de-eeuws en omstreeks 1800 gemoderniseerd, waarbij het voorste deel wit werd gepleisterd en de vensters tot de grond werden doorgetrokken. De wit gepleisterde, achtkantige theekoepel met schulprand en rieten dak dateert eveneens uit ongeveer 1800. Tot 1857 heette deze buitenplaats ‘Spruytenburg’.

Hazenburg (Binnenweg 60). Het waarschijnlijk laat-17de-eeuwse, blokvormige huis met lage verdieping heeft door de bepleistering en de detaillering van ingang en vensters een 19de-eeuws aanzien gekregen. In de vernieuwde tuinmuren aan de straatkant is een 18de-eeuwse bakstenen tuinkoepel opgenomen. Het achtkantige bouwwerk heeft rondbogen in de korte zijden en een 19de-eeuws, ingebogen tentdak.

Doornburgh (Diependaalsedijk 15-17) is een rechthoekig gebouw met een geprofileerde kroonlijst. De vier zijden van het omlopende schilddak worden verlevendigd door dakkapellen met voluutvormige vleugelstukken en een boogvormige bekroning. In deze vorm dateert het huis uit 1721. De met rococo-snijwerk versierde voordeur is gevat in een natuurstenen omlijsting in Lodewijk XIV-stijl, die evenals enkele delen van het interieur afkomstig is uit een 18de-eeuws patriciërshuis in Groningen; een 18de-eeuwse schouw komt

Maarssen, Buitenplaats Goudestein

uit het huis Janskerkhof 12 in Utrecht. Het landschapspark bij het huis werd in de eerste helft van de 19de eeuw door J.D. Zocher jr. aangelegd. In het park ligt een ijskelder met bakstenen koepelgewelf en een omlopend portaal. Aan de Diependaalsedijk staan een koetshuis en een 18de-eeuws smeedijzeren hek. Bij de Vecht bevindt zich een smeedijzeren hek in Lodewijk XIV-stijl. Het heeft vierkante stutten waarin vazen zijn opgenomen en waarop torenachtige burchten met doorntakken de naam van de buitenplaats uitbeelden; in de middelste bekroning is een stralende zon weergegeven. Op het zuidwestelijk deel van het terrein ligt de in 1964 gebouwde priorij Emmaus van de kanunnikessen van het H. Graf, naar ontwerp van J. de Jong en Dom. H. van der Laan. Het is een voorbeeld van architectuur van de Bossche School.

Goudestein (Diependaalsedijk 19). Het buitenhuis is in 1754 gebouwd ter vervanging van een uit 1618 daterend huis met dezelfde naam. Dat huis, gebouwd door Joan Huydecoper, was het eerste buitenhuis bij Maarssen. Het 18de-eeuwse, kubusvormige gebouw heeft geblokte hoekpilasters, een attiek met daarin door rondboogjes verdeelde ramen, een geprofileerde kroonlijst en een door schoorstenen bekroond omlopend schilddak, waarlangs aan vooren achterzijde een balustrade loopt. De voorgevel is naar de Vecht gekeerd en heeft een gebogen bordes, een in natuursteen omlijste ingangspartij met ionische pilasters en een rococo-bekroning van het bovenvenster. Het aangebrachte alliantiewapen is dat van het echtpaar Huydecoper-Ram. In het interieur bevinden zich rococo-stucwerk, -betimmeringen en -schouwen. Links van het hoofdgebouw staan een, vermoedelijk deels nog 17de-eeuws, langgerekt bouwhuis en een smeedijzeren rococo-hek tussen houten stijlen. Verder is er op het terrein nog een uit het derde kwart van de 18de eeuw daterend smeedijzeren hek.

Mariënhof (Diependaalsedijk 52). Klein, rechthoekig 18de-eeuws landhuis met omlopend schilddak en een gave Lodewijk XVI-omlijsting van ingang en bovenvenster. Verder is er een laag smeedijzeren hek.

Vechtoever (Diependaalsedijk 33). Blokvormig 18de-eeuws landhuis met aan de Vechtzijde een tot het dak reikende uitbouw en tegen de beide zijgevels uitgebouwde tuinkamers. De omlijste ingang van de voorgevel heeft een rococo-snijraam. Het huis is in de 19de eeuw verbouwd. Het parkbos is aangelegd in landschapsstijl. Ten zuiden van het huis, bij de Endelhovenlaan, ligt een 18de-eeuws koetshuis met dienstwoning. De oranjerie met kassen dateert waarschijnlijk ook uit de 18de eeuw. Bij de Vecht staat een zeskantige, deels houten theekoepel in Lodewijk XV-stijl, met uitspringende corinthische zuilen. Boven de rondboogvensters zitten gesneden kopjes, die de vier jaargetijden, de zon en de maan voorstellen. Inwendig heeft het een koofplafond met stucversiering. Bij de Diependaalsedijk staat een hek waarvan de hardstenen rococo-pijlers oorspronkelijk marmeren beelden droegen. Aan de Vecht is er een 19de-eeuws smeedijzeren hek.

Vecht en Dijk (Straatweg 68). Aan het 18de-eeuwse huis van twee bouwlagen

[p. 163]

Maarssen, Buitenplaats Vecht en Dijk, tuinkoepel

is in het begin van de 19de eeuw aan de Vechtzijde een vleugel in empirestijl toegevoegd. In de tuin staat een rijk gedetailleerde tuinkoepel van gietijzer en glas, deels uitkragend boven de Vecht. De koepel is in 1861 vervaardigd door Nering Bögel & Co te Deventer. Ook de serre van het huis en de hekken langs de weg hebben gietijzeren bestanddelen en kunnen uit dezelfde fabriek afkomstig zijn.

Leeuw en Vecht (Straatweg 23) is een laag, wit gepleisterd huis met een verhoogde middenpartij en eclectische versieringen, omstreeks 1860 gebouwd nadat het oorspronkelijke huis was afgebrand. Bij het huis staat een tot woonhuis verbouwd koetshuis uit dezelfde tijd. Voorts is er een groot, wit gepleisterd theehuis uit het eind van de 18de eeuw, voorzien van een met lood gedekt koepeldak en 19de-eeuwse vensters.

De vrij afgelegen Joodse begraafplaats (Machinekade) dateert uit 1749.

Maarssen, Schutsluis tussen Vecht en Amsterdam-Rijnkanaal, links het sluiswachtershuis

Er liggen enkele omgevallen grafstenen.

Boerderijen. De dwarshuisboerderij De Croesen (Zogweteringlaan 4), met kelder en opkamer, dateert uit de eerste helft van de 17de eeuw. De Maire Hofstede (Europalaan 1) is een grote 19de-eeuwse dwarshuisboerderij, ontstaan door een verbouwing van een langhuisboerderij, waarvan het voorhuis links en rechts is uitgebreid, zodat de voorgevel nu acht traveeën breed is. De laat-19de-eeuwse dwarshuisboerderij Herenweg 23 is geheel in hout opgetrokken. Dit was verplicht, vanwege de ligging binnen het schootsveld rond Fort Maarsseveen. Vredegoed (Heuvellaan 5-7) is een langhuisboerderij in neorenaissance-stijl uit 1906. In het voorhuis zijn de hal en diverse kamers in eenvoudige Jugendstil-vormen gedecoreerd.

Oliefabrieken. Even buiten Maarssen aan het Amsterdam-Rijnkanaal liggen de uit 1920 daterende fabrieken van Twijnstra's Oliefabrieken NV (nu: UTD Mengvoeders) en N.V. Olieraffinaderij ‘Zuilen’.

Dieselgemaal (Machinekade 19) uit 1936. Het ontwerp, waarschijnlijk van gemeentearchitect W. Wijnstra, toont de invloed van het expressionisme.

De schutsluis (Straatweg), gelegen ten zuiden van Maarssen, vormt een directe verbinding tussen de Vecht en het Amsterdam-Rijnkanaal (Merwedekanaal) op de plaats waar deze elkaar bijna raken. De sluis is in 1889-'92 gebouwd en in 1969 hersteld. Het sluiswachtershuis is gebouwd in neorenaissance-vormen.

Verdedigingswerken. Ter verdediging van de Tienhovense Vaart en de ernaast gelegen inundatiekade werd in 1848-'50 het Fort bij Tienhoven aangelegd, als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De omgrachting van het fort is nog aanwezig, maar de bomvrije kazerne is na de opheffing in verval geraakt. Fort Maarsseveen (Herenweg 3) behoorde tot dezelfde linie en bewaakte de Maarsseveense Vaart. Het in 1880-'81 gebouwde vestingwerk heeft remises, een bomvrije kazerne met brede baksteengevel in neorenaissancestijl en een fortwachterswoning (Herenweg 1). Na de opheffing heeft men de wallen geëgaliseerd. Aan de Gageldijk en de Machinekade zijn in de jaren 1938-'40 betonnen groepsschuilplaatsen gebouwd, die deel uitmaken van de oostelijke reeks versterkingen bij Maarssen.