Monumenten in Nederland. Utrecht

Loenen

Rivierdorp, gelegen op de linkeroever van de Vecht, waarvan de kern wordt gevormd door de parallel met de rivier lopende Dorpsstraat. Deze straat eindigt in het zuiden bij het rechthoekige terrein waar het 13de-eeuwse kasteel Cronenburg heeft gestaan. De kerk en het kasteel behoorden tot het Hollandse gerecht Cronenburg (Cronenburghs-Loenen), dat in 1754 met Stichts-Loenen en het fort Nieuwersluis tot één gemeente Loenen werd samengevoegd. Aan de oude situatie herinneren de twee rechthuizen. De dorpsbebouwing heeft een vrij stedelijk karakter. Tussen de diepe en dwarse woonhuizen, die vooral uit het eind van de 17de eeuw dateren, zijn smalle ruimten (osendroppen) uitgespaard. Veel huizen zijn in de 18de eeuw voorzien van een verdieping en uitgebreid. Buiten het dorp, aan weerszijden van de rivier, ligt een reeks buitenplaatsen uit het eind van de 17de en de uit 18de eeuw. De oude structuur en het karakter van het dorp en omgeving zijn vrij goed bewaard gebleven. Loenen heeft dan ook de status van beschermd dorpsgezicht.

Herv. kerk (Torenstraat 4), oorspronkelijk gewijd aan H. Liudger. Laatgotische, pseudo-basilicale kruiskerk, die in de plaats kwam van een vermoedelijk 13de-eeuwse kerk, waarvan mogelijk muurwerk is behouden. Het lage, vijfzijdig gesloten koor en de sacristie, beide met tufsteen bekleed, dateren van het midden van de 15de eeuw. In de noordmuur van het koor zit een blindvenster met lelietracering, welke vorm toen

[p. 149]

Loenen, Gezicht over de Vecht

voorkwam in de Brabantse gotiek. Het nu als consistorie ingerichte koor heeft stenen gewelven met gebeeldhouwde kraag- en sluitstenen; de kraagstenen zijn versierd met bladwerk en masker dan wel een luitspelende engel; en op de sluitstenen zijn de hoofden van Christus, Maria en een bisschop - mogelijk Liudger - te zien. In het eerste kwart van de 16de eeuw verrees het transept. Vervolgens kwam de westtoren tot stand en verving men het oude schip door het huidige, met banden van tufsteen versierde, driebeukige schip. Houten tongewelven overspannen het transept en het schip. De zuilen van het schip zijn van baksteen. Bij de laat-gotische verbouwing van de kerk kan de familie Amstel van Mijnden, die op Cronenburg woonde, een rol hebben gespeeld. Hun graven liggen in het koor. Transept en schip leden door een brand in 1945 ernstige schade; het vuur verwoestte de kappen en een groot deel van de gewelven. Het herstel van de kerk onder leiding van F.B. Jantzen F.Gzn. vond in 1950 zijn voltooiing. In 1985 werd de kerk nogmaals gerestaureerd. In het interieur wordt de scheiding met het koor gevormd door een onder de triomfboog aangebrachte wand, waarvan het orgel en de preekstoel deel uitmaken.

Loenen, Herv. kerk, interieur met orgel

[p. 150]

Loenen, Herv. kerk

Abraham van der Hart (1786) maakte het oorspronkelijke ontwerp voor de wand. Het snijwerk is van A. Ziesenis. De Lodewijk XVI-preekstoel, versierd met guirlandes en kransen, heeft een voet in de vorm van een ionische zuil. De koperen spijlen van de rondboogdeuren naar het koor zijn met bladwerk versierd. Van het door Christoffel Bätz vervaardigde orgel wijzigde men na de brand van 1945 de zijtorens. Op de middentoren heeft men beeldjes aangebracht van gevleugelde kinderen die het wapen van de opdrachtgeefster, de ambachtsvrouwe van Cronenburg en Loenen, vasthouden; beeldjes van musicerende kinderen tooien de zijtorens. In de kerk bevinden zich voorts een schepenbank (17de eeuw), enkele herenbanken (18de eeuw), tien rouwborden voor de heren en vrouwen van Cronenburg uit de 17de en 18de eeuw en koperen kaarsenkronen (midden 17de eeuw). In het koor liggen 17de- en 18de-eeuwse zerken, alsmede - uit 1494 - de grafzerk van Anthonie van Amstel van Mijnden, heer van Cronenburg en diens vrouw en zoon.

De hoge bakstenen toren kwam in de eerste helft van de 16de eeuw tot stand. Hij bestaat uit drie geledingen, die op regelmatige afstand met tufstenen lagen zijn versierd en een korte, achtkantige spits. De onderste geledingen hebben een omgang met een omstreeks 1700 vernieuwde natuurstenen balustrade. Tegen de noordzijde staat een zeskantige traptoren. De toren schrijft men toe aan Jan Poyt, die ook de kerktoren van Ransdorp bouwde. Hij vertoont veel verwantschap met de torens van de Herv. kerken in Eemnes-Buiten en Amerongen. Het torenportaal heeft een kruisribgewelf en gebeeldhouwde kraagstenen. De toren heeft vanouds de neiging scheef te zakken. De aanpassingen bij herstelwerk in het verleden zijn zichtbaar.

De Geref. kerk (Dorpsstraat 11) is een zaalkerk uit 1922 met een driezijdig gesloten uitbouw en een portaal. De kerk is gebouwd naar plannen van H.A.J.F. Hissink.

Rechthuis van Stichts Loenen (Rijksstraatweg 104). Dit rechthoekige gebouw met rechte kroonlijst, schilddak en versierde middenpartij dateert uit 1720. Na 1754 bleef het als enige rechthuis van Loenen in gebruik. Tot ongeveer 1810 was het tevens logement. Nu vormt het, met aanbouw, het raadhuis van de gemeente Loenen.

Rechthuis van Loenen-Cronenburg (Rijksstraatweg 113-115). Dit rechthoekige gebouw met rechte kroonlijst en omlopend schilddak dateert uit 1712. De middenpartij is eenvoudig omlijst; bij de dakkapel en aan weerszijden van het wapen- en naambord zijn versieringen aangebracht. Na 1754 bleef het tot in deze eeuw in gebruik als logement.

De voorm. openbare lagere school (Rijksstraatweg 100) verrees in 1891, naar een ontwerp van A. Nijland in neorenaissance-vormgeving, waarvan vooral het trapgeveltje boven de ingang getuigt. Sinds 1970 dient het gebouw als brandweergarage.

Woonhuizen. Van de laat-17de-eeuwse en 18de-eeuwse huizen aan de Dorpsstraat valt een aantal op door een voornaam karakter; ze zijn voorzien van een kroonlijst en versierde deuromlijstingen. In het noordelijk deel zijn dat onder meer het 17de-eeuwse Leeuwendijk (Dorpsstraat 69) en Vrederust (Dorpsstraat 77). Deze vrijstaande woonhuizen hebben aan de achterzijde kleine tuinen aan de oever van de Vecht. Soeterust (Dorpsstraat 26) is een herenhuis met rechte kroonlijst, bordes met balustrade en een rijke deurpartij, die een overgang laat zien van Lodewijk XIV- naar Lodewijk XV-stijl. In de achtertuin bij het water staat een 19de-eeuwse, zeskantige, houten theekoepel. De huizen Duivevegt (Dorpsstraat 10), Soetervegt (Dorpsstraat 12) en Welgelegen (Dorpsstraat 17) dateren in opzet uit de 17de eeuw. Achter Huize Kerkzicht (Dorpsstraat 62), een laat-19de-eeuws huis in neoclassicistische trant, staat bij het water een vierkant, bakstenen tuinhuis met uivormig koepeldak (tweede helft 18de eeuw) en houten erker (begin 20ste eeuw).

De rij eenvoudige, lage huisjes met schilddak aan de Spinnerie (nrs. 5-13) dateert uit de 18de eeuw. Het aansluitende pand met opkamer en gekoppelde

[p. 151]

Loenen, Buitenplaats Nieuwerhoek (1982)

puntgevel, uit dezelfde tijd, zou vroeger het spinhuis geweest zijn. Het grote, vroeg-19de-eeuwse pand Dorpsstraat 44-46 was een brouwerij. Het Bierenshofje (Molendijk 16-26) is een rij lage, eenvoudige huizen met tandlijst, schilddak en dakkapellen, gelegen aan een smal straatje. Ze zijn gebouwd in 1836 en genoemd naar de stichter. Uit 1862 dateert een, in het midden onderbroken, lange rij arbeidershuisjes aan het Oud-Over (nrs. 120-148). Ze worden de ‘(Glas)Hut’ genoemd, omdat ze bestemd waren voor arbeiders van de glasfabriek die hier in de 19de eeuw heeft gestaan. Mijndensedijk 2 is een voormalige veldwachterswoning en brandspuitberging in de vorm van een landhuis, omstreeks 1910 gebouwd naar een ontwerp van F. van Laren uit Hilversum.

De buitenplaats Nieuwerhoek (Rijksstraatweg 78) is in de 17de eeuw gesticht door de Amsterdamse familie Van Hoek. Het huis, een rechthoekig gebouw met omlopend schilddak en hoekschoorstenen, dateert uit die tijd, maar omstreeks 1827 liet W.P. Pook van Baggen dit moderniseren. De ingang kwam toen aan de straatzijde te liggen. De Vechtzijde kreeg een door vier houten zuilen gedragen balkon. Men pleisterde het huis wit en bracht de huidige vensterindeling en zolderramen aan. De schoorstenen kregen hun gezwenkte kappen. De halfronde serre tegen de zuidzijde werd in het begin van de 20ste eeuw gebouwd. In de gang van het huis bevindt zich nog stucversiering in Lodewijk XIV-stijl. Bij de Rijksstraatweg liggen een tuinmanshuis en een koetshuis, beide uit ongeveer 1800. Zowel bij de Vecht als bij de weg staan een vroeg-19de-eeuws ijzeren hek, geplaatst op een bakstenen boogbrug.

De buitenplaats Beek en Hoff (Dorpsstraat 81) werd omstreeks 1700 gesticht. Het huis was oorspronkelijk slechts drie vensters breed, maar werd aan de linkerzijde in aangepaste stijl aanzienlijk uitgebreid nadat de zusters franciscanessen het in 1938 hadden verworven. Achter in de tuin staat een zeskante houten theekoepel uit het eind van de 18de eeuw. In de overtuin bevindt zich een 18de-eeuws houten tuinhuis met een uivormig koepeldak, gedekt met halfronde leien. Verder is er een houten terras met zitbanken en snijwerk in Lodewijk XIV-stijl.

Wallesteyn (Vreelandseweg 23). Van deze omstreeks 1700 gestichte, maar nu verdwenen, buitenplaats resteren de bakstenen pijlers van het toegangshek, getooid met cartouches en bekronend beeldhouwwerk in natuursteen.

Bijdorp (Oud-Over 8). Een omstreeks 1700 opgetrokken en nog vrij gaaf vierkant, blokvormig gebouw, drie vensters breed, met geblokte bakstenen pilasters op de hoeken en een omlijsting

Loenen, Buitenplaats Kalorama

van de middenpartij met snijwerk in Lodewijk XIV-stijl. Aan de zuidzijde ligt een 20ste-eeuws terras met balustrade.

Kalorama (Oud-Over 59). De kern van het huis is een wit gepleisterd, rechthoekig middengedeelte uit het begin van de 18de eeuw. Aan de uiteinden van de zakgoot tussen de twee, haaks op de Vecht geplaatste, zadeldaken staan een mannen- en een vrouwenbuste opgesteld. In 1920 is het pand aan beide zijden uitgebreid door de architecten H.A.J. en J. Baanders. Er is een langgerekte overtuin met toegangshek.

Vegtlust (Oud-Over 3). Het vierkante, blokvormig gebouw met wit gepleisterd onderhuis dateert vermoedelijk uit het midden van de 18de eeuw, maar is in de loop der tijd gewijzigd. Het toegangshek heeft geblokte hardstenen pijlers met siervazen. Op de brede maar ondiepe strook langs de Vecht staan verder nog een klein koetshuis (18de eeuw), een groter, tot woning omgebouwd, koetshuis (1873) en een houten theekoepel met botenhuis, bekroond door een siervaas (tweede helft van de 18de eeuw). Het terrein werd in het midden van de 19de eeuw uitgebreid met dat van drie andere buitenhuizen. Aan de overzijde van de weg heeft men toen een parkbos aangelegd.

Oud-Over (Oud-Over 33). Het blokvormige huis heeft een omlopend schilddak met langgerekte schoorstenen. Aan voor- en achterzijde wordt de deur met bovenlicht bekroond door een driehoekig fronton. Het huis dateert vermoedelijk uit het midden van de 18de eeuw. Zo oud is ook de houten theekoepel, die bij het water staat en vooral vanaf de overkant goed zichtbaar is. Het is een ongelijkzijdige achtkant met geblokte hoekpilasters en tentdak. Boven de deuren

[p. 152]

Kaart van Loenen, Mijnden en Nieuwersluis (1726)

bevinden zich een snijraam en een kuif in Lodewijk XV-stijl.

Terra Nova (Oud-Over 154) is in 1913 gebouwd als dienstgebouw in neorenaissance-stijl voor een nieuwe buitenplaats. Het geplande landhuis daarvan is echter nooit gerealiseerd. Een in 1912 gebouwd tijdelijk huis in Noorse houtbouw werd in 1935 met steen omkleed. De theekoepel uit 1913 is afkomstig van een tentoonstelling uit Amsterdam. Op het terrein staat verder nog een houten schuitenhuis.

Cronenburgh (Rijksstraatweg 84). Dit landhuis uit 1925, in de vorm van een 18de-eeuws blokvormig buitenhuis, is een ontwerp van W.H. Wilms. Ook het tuinhuis met zuilengalerij en de tuinmanswoning dateren van 1925.

Theekoepel (Rijksstraatweg, hoek Grutterstraat). Het vierkante bakstenen gebouwtje met koepeldak is een reconstructie uit 1977 van een in 1895 afgebroken, 18de-eeuwse theekoepel.

Seinhuis uit 1954 langs de spoorlijn Utrecht-Amsterdam, mogelijk ontworpen door S. van Ravesteyn; nu in gebruik als blokpost.

Molens. In de polder Loenderveen staat aan een watergang naar de Vecht de landschappelijk fraai gelegen Loenderveense molen (Oud-Over 104), een met riet gedekte, houten achtkantige bovenkruier uit 1652. Vermoedelijk is de als binnenkruier gebouwde poldermolen omstreeks 1706 verbouwd tot buitenkruier. Even buiten het dorp staat de korenmolen De Hoop (Dorpsstraat 106), een ronde bakstenen bovenkruier op een achtkantige stenen onderbouw met stelling. Na een brand in 1902 werd op de behouden achtkant een nieuwe ronde bovenbouw gemetseld. Oorspronkelijk had de molen een zogeheten ‘invaart’, een smal kanaaltje vanaf de Vecht tot midden onder de molen. Aan de noordzijde ligt een laag molenaarshuis.

De Cronenburgherbrug (Bloklaan) is een dubbele bakstenen basculebrug over de Vecht. De brug is in 1933-'34 gebouwd naar een ontwerp van F. van Laren in een op de stijl van de Amsterdamse School lijkend expressionisme. De brugwachterswoning (Bloklaan 1) is uit dezelfde tijd.

Boerderijen. Aan de Rijksstraatweg even ten noorden van het dorp staan enkele waardevolle boerderijen. Koppellust (Rijksstraatweg 169), een gepleisterde langhuisboerderij met rieten kap, stamt mogelijk uit de 17de eeuw. Ernaast staat een karakteristiek zomerhuis. Huis te Velde (Rijksstraatweg 168-170) heeft een gevelsteen en het jaartal 1733. De daartegenover gelegen

[p. 153]

boerderij Runderhorst (Rijksstraatweg 167) is in 1938 in historiserende vorm gebouwd naar ontwerp van A. Bronwasser.