Monumenten in Nederland. Utrecht

Leusden

Dorp in de Eemvallei nabij Amersfoort, ten noordoosten van de Utrechtse Heuvelrug. Leusden heeft een zeer oude oorsprong en ontleent zijn naam aan het landgoed (villa) ‘Lisiduna’, dat al in 777 in een schenkingsoorkonde van Karel de Grote aan de bisschop van Utrecht wordt genoemd. Reeds in de 11de eeuw had het engdorp Leusden, het tegenwoordige Oud-Leusden, een parochiekerk. De kerk ressorteerde onder de benedictijner abdij Hohorst op de Heiligenberg, gesticht in 1005. Van deze abdij zijn nog fundamenten bewaard gebleven. Omstreeks 1052 werd de kloostergemeenschap naar Utrecht verplaatst. Oud-Leusden ging in de 13de eeuw in betekenis achteruit. Het huidige - de laatste decennia sterk in omvang gegroeide - Leusden omvat behalve Oud-Leusden ook het vroegere Leusbroek, nu Leusden-Zuid geheten en het voormalige Hamersveld. De oude lintbebouwing langs de Hamersveldseweg vormt tegenwoordig de kern van Leusden-Centrum.

De vrijstaande toren te Oud-Leusden (Vlooswijkseweg 2) behoorde tot de oorspronkelijk aan St.-Antonius gewijde, later Herv. kerk. Deze in 1826 wegens bouwvalligheid gesloopte kerk bestond uit een tufstenen romaans schip en een gotisch transept en koor. De toren, een

[p. 145]

Oud-Leusden, Toren

sober bakstenen bouwwerk met geheel vlakke gevels en spitsbogige openingen en galmgaten, dagtekent mogelijk uit de 15de eeuw. De archaïsche gekoppelde galmgaten zijn voorzien van een zandstenen deelzuiltje met teerlingkapiteel, hetgeen op een datering in de 13de eeuw kan wijzen. In de oost- en zuidzijde van de toren bevinden zich aanvlieggaten voor duiven. In de oostgevel zijn de moeten van een tongewelf en twee daklijnen van het schip zichtbaar.

De Herv. kerk (Arnhemseweg 75a) is een zaalkerk met aan de westzijde een haaks geplaatste, tweelaagse voorbouw. Deze is voorzien van een dorisch ingangspoortje en hoofdgestel met fronton. Op het schilddak staat een achtkante dakruiter. De kerk werd in 1828 opgetrokken hoofdzakelijk in neoclassicistische vormen maar met neogotische vensterdetaillering. De uitbreiding aan de achterzijde dateert uit 1972. Het orgel werd in 1871 door H. Knipscheer vervaardigd.

De R.K. St.-Josefkerk (Hamersveldseweg 51), een zaalkerk, kwam in 1841 tot stand naar ontwerp van C. Kramm. Omstreeks 1900 werd een door H. Kroes ontworpen toren toegevoegd. Het kerkhof, aangelegd in 1823, kreeg in 1916 een neogotische kapel eveneens naar ontwerp van H. Kroes.

Het voorm. raadhuis van Hamersveld (Burg. De Beaufortweg 63) werd in 1883 in neoclassicistische vormen gebouwd. Net als de raadhuizen te Cothen en Westbroek is dit eenvoudige pand ontstaan nadat in 1881 het schenken van alcoholhoudende dranken in openbare gelegenheden werd verboden. Hierdoor kon men geen raadsvergaderingen meer houden in herbergen.

Het bij landgoed Den Treek behorend scholencomplex (Ooievaarshorsterweg 3-6) is tussen 1910 en 1915 opgetrokken in opdracht van de familie de Beaufort. Het overwegend neoclassicistisch vormgegeven complex bestaat uit een lagere school, een bewaarschool en twee onderwijzerswoningen.

De houten school (Dodeweg 8) werd in 1916-'17 ontworpen door K.P.C. de Bazel voor de internationale school voor wijsbegeerte. Het pand is in 1983 en 1988 verbouwd.

Woonhuizen. Huize Don Bosco (Dodeweg 6) is in 1916 ontworpen in neorenaissance-stijl door M.J. Klijnstra. Deze architect ontwierp ook het in 1928 voor C.C. Pels gebouwde landhuis Lockhorsterweg 4. Dit in traditionele vormen opgetrokken huis ligt op de plaats van de ridderhofstad Lockhorst. De Heuvelkamp (Kerkweg 5-7), is in 1932 gebouwd in traditionele landhuisstijl, vermoedelijk naar een ontwerp van J.B. van Asbeck. Parkstad Leusden (Asschatterweg e.o.), een woningbouwcomplex met drive-in woningen, is in 1969-'72 aangelegd volgens een stedenbouwkundig plan bestaande uit overlappende cirkels. Het ontwerp is van H. Klunder en D. Zuiderhoek.

Boerderijen. Binnen de huidige bebouwde kom bevinden zich enkele oude boerderijen, bijvoorbeeld Roozendaal (Hamersveldseweg 13) en 't Claeverenblad (De Brink 16), beide met een dwars op het stalgedeelte gebouwd woonhuis. De laatste werd blijkens een gevelsteen gebouwd in 1603. Het bedrijfsgedeelte is naar de weg gekeerd. Deze voormalige boerderij werd in 1982 overeenkomstig de oude toestand gerestaureerd en staat tegenwoordig in het midden van een nieuw gebouwde ‘brink’. Op het uitgestrekte grondgebied van de gemeente liggen ook oude boerderijen. Wellom (Heetvelderweg 1), stamt uit 1614 en is omstreeks 1875 verbouwd. Boerderij 't Veentje (Treekerweg 9) heeft een laag, wit gepleisterd dwars huis met rieten dak. De Ooyevaarshorst (Ooievaarshorsterweg 7) is een gedeeltelijk vernieuwde boerderij uit 1771 op rechthoekige plattegrond met rieten wolfdak. Een vergelijkbare boerderij is De Mossel (Driftakkerweg 6a). Langs de Heetvelderweg staan twee schaapskooien en enkele aardige 19de-eeuwse boerderijen, waaronder het uit 1856 daterende Groot Loevenstein (Heetvelderweg 3). Uit 1870 stamt de boerderij aan de Stoutenburgerlaan 9. Kenmerkend voor de bouwtijd zijn het overstekende dak, de gezaagde windveren en het mozaïekmetselwerk aan de voorzijde.

Buitenplaats De Heiligenberg (Heiligenbergerweg 5), gelegen ten westen van Leusden, heeft een langgerekt, wit gepleisterd landhuis. Dit gebouw bestaat uit een omstreeks 1770 gebouwd middengedeelte en haakse, weinig uitspringende vleugels die in 1872 werden aangebouwd. Ongeveer op de plaats van het huidige landhuis stond oorspronkelijk de benedictijner abdij Hohorst en nadien het laat-middeleeuwse versterkte huis Heiligenberg. Bij de weg staat een wit gepleisterd koetshuis uit omstreeks 1900. Het landschapspark met overtuin is begin 19de eeuw aangelegd naar ontwerp van J.D. Zocher jr..

Den Treek (Treekerweg 23), een belangrijk ensemble met als kern een landhuis, tegenwoordig hotel-restaurant, is gelegen op het uitgestrekte landgoed Den Treek-Henschoten ten westen van Leusden-Zuid. Aan een bestaande boerderij

[p. 146]

Leusden, Buitenplaats Den Treek, landhuis

werd kort na 1807 aan beide zijden een vleugel gebouwd. De naar achter uitspringende, wit gepleisterde vleugels hebben rondboogvensters op de begane grond. Het door de boerderij ingenomen middengedeelte is later in de 19de eeuw verhoogd en verbouwd tot de huidige vorm. In het interieur bevinden zich belangwekkende behangsels. De wanden van de eetzaal zijn voorzien van een 19de-eeuws panoramisch papierbehangsel, de wandbespanning van de jachtkamer toont een hout-imitatie met opgeplakte medaillons, met voorstellingen van onder meer jachttrofeeën. Het buiten heeft een tuinaanleg met een geometrisch lanenstelsel uit het begin van de 19de eeuw. Nabij het landhuis staan een koetshuis, jachthuis, poortgebouw en hopschuur. Voorts bevinden zich op het landgoed een schaapskooi, een zeskante houten duiventoren, enkele oude boerderijen en dienstwoningen uit de tweede helft 19de eeuw.

Buitenplaats De Boom (Arnhemseweg 107) ligt ten zuiden van Leusden. Het heeft als kern een wit gepleisterd landhuis, dat in 1879 in neoclassicistische stijl is gebouwd voor M.A.J. de Beaufort, vermoedelijk naar ontwerp van A. Pothoven. Bij de weg staat een toegangshek uit 1876 met geblokte natuurstenen pijlers bekroond door siervazen. Op het landgoed, aangelegd in late landschapsstijl naar plannen van H. Copijn, bevinden zich een prieel uit circa 1895 en een oranjerie. Aan de Geeresteinselaan staan het koetshuis en een jachthuis met een vroeg-20e-eeuws interieur.

Tolhuis (Treekerweg 1). Dit eenvoudige, neoclassicistische pand uit 1846-'47 is evenals de tolhuizen te Maarn (zie Maarsbergen) en Woudenberg gebouwd aan de op particulier initiatief aangelegde weg Leersum-Amersfoort.