Monumenten in Nederland. Utrecht

Leersum

Esdorp aan de zuidwestflank van de Utrechtse Heuvelrug, gelegen aan de Rijksstraatweg Utrecht-Arnhem. De eerste vermelding van het dorp dateert uit 1312, maar pas in 1699 kon het dorp samen met het westelijk gelegen gerecht Darthuizen een eigen kerkelijke gemeente vormen. Door de aanwezigheid van heidevelden in de directe omgeving vormde de schapenhouderij tot de komst van de kunstmest aan het eind van de 19de eeuw een belangrijke bron van inkomsten.

De Herv. kerk (Rijksstraatweg 78) was oorspronkelijk gewijd aan St.-Michaël. De oudste delen zijn het eenbeukige schip en het smallere, recht gesloten koor. Beide delen dateren vermoedelijk uit het einde van de 13de- of het begin van de 14de eeuw. Het koor wordt gedekt door stenen kruisribgewelven tussen brede gordelbogen. De slanke, iets verjongende toren met drie geledingen werd omstreeks 1500 toegevoegd. Onder de spits bevindt zich een uitgekraagd rondboogfries. In 1819 werd aan de noordzijde van de kerk een zijbeuk gebouwd, die in 1894 werd vergroot tot een rechthoekige kerkzaal. Aan de zuidzijde van het koor verrees een polygonale consistorie. Bij een restauratie in 1937, onder leiding van J. en Th. Stuivinga, werden de oorspronkelijke rondboogvensters in de zuidgevel van het schip gereconstrueerd. De preekstoel met boogpanelen en een uit gesneden voluten en kopjes samengestelde voet stamt uit 1676. De koperen lezenaar, lichtarm en doopbekkenhouder dateren uit ongeveer 1750.

Het rechthuis annex herberg ‘King William’ (Rijksstraatweg 80) dateert in oorsprong uit de 17de eeuw. Het heeft zijn naam, te lezen op een oud uithangbord, te danken aan het feit dat stadhouder-koning Willem III hier een keer heeft overnacht. Na een verbouwing in 1811 heeft het gebouw tevens tot circa 1840 als raadhuis dienst gedaan.

Raadhuis (Rijksstraatweg 46). In 1840 werd het rond 1820 als villa ‘Hoogereng’ gebouwde woonhuis tot gemeentehuis omgebouwd. Kenmerkend voor de neoclassicistische vormgeving is de horizontale band die doorloopt langs de bovenzijde van de getoogde vensters die louvre-luiken bezitten. In 1995-'96 is het raadhuis aan de rechterzijde in dezelfde stijl tot een symmetrisch geheel uitgebreid.

Naast het gemeentehuis staat een Wilhelminaboom, omsloten door een zeskantig hekwerk met profielafbeeldingen van de koningin.

Zuilenstein (Rijksstraatweg 9a), ten zuidoosten van het dorp was een van oorsprong 14de-eeuwse ridderhofstede. In 1551 en in 1631-'35 is het kasteel verbouwd en vergroot. In 1945 verwoestte een bombardement het gebouw. In 1981-'83 is op enige afstand van het voormalige kasteel een nieuw huis Zuilenstein opgetrokken. Van de oudere situatie zijn bewaard gebleven: het in 1895 sterk gerestaureerde 17de-eeuwse poortgebouw met een wapensteen van Nassau-Zuilenstein boven de doorgang, een belangrijke en zeldzame formele tuin

[p. 143]

Leersum, Buitenplaats Broekhuizen

met 18de-eeuws tuinhuis, de oranjerie, enkele tuinbeelden en tuinvazen, een tuinhek en een toegangshek. De beide hekken dragen een rijke smeedijzeren bekroning. De buitenplaats Broekhuizen (Broekhuizerlaan 2), gelegen nabij de buurtschap Darthuizen, heeft een groot wit gepleisterd landhuis in neoclassicistische stijl. Het werd in 1794 ten oosten van een middeleeuwse voorganger gebouwd in opdracht van C.J. van Nellesteyn naar ontwerp van J. Berkman. In 1810 volgde naar plannen van B.W.H. Ziesenis een flinke uitbreiding, bestaande uit een ver vooruitspringend zuilenportiek met dubbele gebogen trap aan de voorzijde en aan de achterzijde een gesloten uitbouw. In 1906 brandde het pand uit, waarna het voor een belangrijk deel in de oude vorm werd hersteld. Het interieur kreeg weer betimmeringen en stucwerk in Lodewijk XVI-stijl. Vóór het huis staan twee uit wit marmer gehouwen sfinxen uit circa 1800. Twee bijbehorende vazen bevinden zich thans in de tuin van het Vredespaleis te Den Haag. Het huis ligt midden in een groot landschapspark, waarvan de aanleg eind 18de eeuw door J.G. Michaël is begonnen en omstreeks 1820 door J.D. Zocher jr. voltooid. Open ruimten in de as van het huis worden omzoomd door boomgroepen en solitaire bomen. De centrale zichtlaan, de vroegere oprijlaan, is één van de overgebleven elementen van de eerdere, vermoedelijk laat-17de-eeuwse, formele aanleg. Schuin tegenover het huis ligt een neoclassicistische oranjerie, naar ontwerp van Ziesenis. Een kunstmatige heuvel is tegen de voorzijde van het gebouw opgeworpen tot de vloerhoogte van de eerste verdieping. De verdieping heeft geblokte zijrisalieten met nissen die 18de-eeuwse beelden bevatten en een geblokt middenrisaliet met toscaans zuilenportiek. Boven de verdieping bevindt zich een mezzanino. Het koetshuis in 18de-eeuwse trant werd in 1897 naar ontwerp van J.J. van Nieukerken gebouwd. Halverwege de voormalige

Leersum, Buitenplaats Broekhuizen, oranjerie

[p. 144]

oprijlaan staat een breed inrijhek dat uit omstreeks 1800 dateert.

Schevichoven (Middelweg 85). Op het in 1394 reeds genoemde landgoed staat een 17de-eeuws huis, dat tegenwoordig deel uitmaakt van een moderne proefboerderij. Naast een schaapskooi, achter de boerderij, staat een 17de-eeuwse vierkante duiventoren. Het wit gepleisterde bakstenen bouwwerk wordt gedekt door een zadeldak.

Landhuizen. Op de Utrechtse Heuvelrug bij Leersum bevindt zich een aantal landhuizen. Dartheide (Rijksstraatweg 319-321) werd in 1824 gebouwd als buitenhuis en in 1899 voorzien van een uitbouw met eetzaal. De Hoogstraat (Hoogstraat 8) is in 1915 gebouwd naar ontwerp van de Gebr. Van Nieukerken, evenals het bijbehorende poortgebouw. Darthuizen (Darthuizerweg 4), een ontwerp van J. Stuivinga, dateert uit 1918. Het rietgedekte landhuis De Ginkel (Scherpenzeelseweg 90) werd in 1920 als bouwpakket uit Scandinavië aangevoerd. Het landhuis Peisenlaan 12 is in 1933 door F. Eschauzier ontworpen in de stijl van het Nieuwe Bouwen, doch met aan de landelijke omgeving aangepaste vormen.

De Uilentoren en de Peperbus zijn twee cementen bouwsels in een park aan de Lomboklaan (bij nr. 35). De ene heeft de vorm van een uitkijktoren en is versierd met gestileerde uilen, de andere is een ijskelder met theekoepel uit 1904. Deze follies zijn geplaatst in opdracht van H.G. van Dam, die in de omgeving heide ontgon door bosaanplantingen. Het ontwerp is van J. Pothoven Azn. Boerderijen. De drie oudste langhuisboerderijen in Leersum zijn Bovenhaarweg 12, met een 17de-eeuws voorhuis en een achterhuis uit 1824, de in oorsprong uit 1770 daterende boerderij Groenbergen (Middelweg 81) en Bremweg 2 uit 1775. Uit de 19de eeuw stammen enkele keuterboerderijtjes, te weten: Buurtweg 23, Molenweg 3 en Rijksstraatweg 22. De krukhuisboerderij Weidelaan 42 is een ontwerp in wederopbouwstijl van A.A. van Ommen. De dwarshuisboerderijen Vreedendaal (Boerenbuurt 3), De Verezijk (Bremweg 10), Roekenes 1, Dorpzigt (Roekenes 3) en Kerkweg 4 zijn tussen de 17de en de

Leersum, Schaapskooi bij Darthuizerweg 12

eerste helft van de 19de eeuw gebouwd. De monumentale Jacobshoeve (Gooijerdijk 22-24) uit 1922, met fraaie ronde erker in het voorhuis, is ontworpen door T.A. Bangert en J.A. Lunteren.

Schaapskooien bevinden zich nog onder meer bij de boerderijen Boerenbuurt 3, Achterweg 6, Darthuizerweg 12 en bij Rijksstraatweg 9a. Zij hebben een stenen voet, houten en/of bakstenen wanden en een met riet gedekt wolfdak, dat aan de zijkanten deels met pannen is belegd. De korte wanden waarin zich de deuren en luiken bevinden, zijn enigszins uitgebouwd. De oudste schaapskooien zijn vermoedelijk 18de-eeuws.

De voorm. tramremise (hoek Hoflaan 2 en Rijksstraatweg 215a) werd in

Leersum, Mausoleum annex belvédère op de Donderberg

1905 gebouwd als graanpakhuis en deed van 1923 tot 1949 dienst als tramstation en onderdak voor het materieel van de tramlijn Utrecht-Arnhem.

Darthuizen. Het rechthuis van dit buurtschap (Darthuizerweg 3) is oorspronkelijk een uit de 15de eeuw stammende herberg. In opdracht van de familie Van Nellesteyn werd het gebouw in 1835 van een verdieping voorzien. Het huis heeft de bijnaam ‘De Kapel’, als herinnering aan de nabij gelegen verdwenen kapel van Darthuizen.

Op de Donderberg staat een mausoleum annex belvédère in de vorm van een antieke graftempel. Het bij de buitenplaats Broekhuizen behorende mausoleum werd in 1818-'19 gebouwd voor de familie Van Nellesteyn naar ontwerp van J.D. Zocher jr.