Monumenten in Nederland. Utrecht

Langbroek
(gemeente Wijk bij Duurstede)

Dorp, gelegen in een uitgestrekte copeontginning met als ontginningsbasis de Langbroekerwetering, die in het tweede kwart van de 12de eeuw werd gegraven voor de afwatering van het nog moerassige gebied. In het gebied zijn twee kernen ontstaan: Nederlangbroek en Overlangbroek. De laatste was een kleine agrarische nederzetting, mogelijk ontstaan bij het naastgelegen kasteel Zuilenburg. Het had sinds omstreeks 1335 een eigen parochiekerk. Nederlangbroek of Langbroek heeft zich ontwikkeld bij de in de 12de eeuw gestichte kerk. De kerk staat op een vrijwel haaks op de wetering gelegen, rechthoekige brink. De brink heeft verder lage 19de- en 20ste-eeuwse bebouwing, zoals het voormalige gemeentehuis. Omstreeks 1900 verdichtte de bebouwing zich in de buurt van het kruispunt Langbroekerdijk-Cotherweg/Doornseweg. Langbroek is beschermd dorpsgezicht. Langs de wetering wisselen de boerderijen af met kastelen en landhuizen, waarvan de meeste een 13de- of 14de-eeuwse oorsprong hebben.

Herv. kerk van Nederlangbroek (Brink 8). De westtoren en het driezijdig gesloten koor zijn overgebleven van een laat-gotische kerk uit het derde kwart van de 15de eeuw. Het tussenliggende, brede schip werd in 1870 gebouwd ter vervanging van een lager, waarschijnlijk laat-gotisch schip. De neogotische vensters zijn geplaatst in spitsboogvormige, gepleisterde nissen. Ook de toren en het nu als consistorie en bergplaats ingerichte koor ondergingen omstreeks 1870 enige wijzigingen. De toren heeft drie geledingen en een spits. In de toren zit een klokkenstoel uit 1640, met een klok van Steven Butendiic uit 1473. In de kerk staat een met eenvoudig rococo-snijwerk versierde preekstoel, die evenals het koperwerk dateert uit het derde kwart van de 18de eeuw. J.C. Friedrichs bouwde in 1809 het op versierde consoles rustende orgel. In het torenportaal bevindt zich een 16de-eeuwse zerk van een van de bewoners van het huis Lunenburg. Op het kerkhof rond de kerk liggen de grafkelders van de bewoners van de kastelen in Langbroek.

De Herv. kerk van Overlangbroek (Langbroekerdijk B 30) is een eenbeukig, gepleisterd gebouw met een ongepleisterde toren. De eenvoudige, 15de-eeuwse toren bestaat uit drie, zich naar boven toe verjongende geledingen en een helmvormig dak. Het torenportaal heeft een kruisribgewelf met gebeeldhouwde kraagstenen. In de toren hangt een klok van Johan Dop uit 1650. De gotische kerk werd in 1832 gesloopt en op de plaats van het schip verrees het huidige gebouw. Tegen de oostzijde staat een aanbouw uit 1913. De kerk heeft een wit gepleisterd houten tongewelf. Het interieur herbergt een met eenvoudig

[p. 140]

Langbroek, Herv. kerk van Overlangbroek

snijwerk versierde preekstoel uit 1768 en een koperen lichtkroon uit 1807.

De Geref. kerk (Cotherweg 25) dateert uit 1910 en is een zeer eenvoudige zaalkerk met uitgebouwd portaal. Weerdesteyn (Weerdensteynselaan 1) is een op enige afstand van de Langbroekerwetering gelegen ridderhofstad, die bestaat uit een door enkele grachten omgeven, ongeveer vierkante woontoren. De toren dateert waarschijnlijk van omstreeks 1300 en heeft drie bouwlagen boven een overwelfde kelder. In 1870-'71 werd de toren gerestaureerd, waarbij onder meer de vensters werden gewijzigd en in 1875-'76 volgde een verdere verbouwing. De boven het maaiveld uitstekende kelder kreeg toen een neogotische ombouw met aan de westzijde een onderkelderd terras. Het geheel werd voorzien van een omlopende gietijzeren balustrade. De ommuring met poort en brug is ook uit die tijd. De toegang tot de voorburcht wordt gevormd door een poortgebouw dat, blijkens een rijk gebeeldhouwde wapensteen uit 1642, dateert. De huidige kasteelboerderij (Weerdensteynselaan 3) werd in 1876 gebouwd en vervangt een oudere op de voorburcht.

Hindersteyn (Langbroekerdijk A 119). Deze ridderhofstad bestond oorspronkelijk alleen uit de nagenoeg vierkante, 14de-eeuwse woontoren. Deze toren heeft boven een overwelfde kelder twee verdiepingen, die bereikbaar zijn via de oude muurtrappen. In de 17de eeuw verrezen woonvleugels aan de west- en de zuidzijde van de toren. De westvleugel werd in 1847 gesloopt en vervangen door een nieuwe vleugel in neogotische stijl. De toren werd hieraan aangepast en kreeg ook neogotische vensters. Omstreeks 1865 en 1880 heeft men het pand opnieuw ingrijpend verbouwd en vergroot. Tijdens de restauratie tussen 1976 en 1989 is het gebouw zoveel mogelijk naar de toestand van 1865 teruggebracht. De uit 1847 daterende trapgevel naast de toren draagt het in steen uitgehouwen alliantiewapen van de bouwheer, Philips Julius baron van Zuylen van Nyevelt en zijn vrouw. Zij lieten ook het uit 1647 daterende poortgebouw verbouwen en met een verdieping verhogen; er werd een koetshuis tegenaan gebouwd. De gracht om het kasteel werd in de 19de eeuw grotendeels gedempt. Het parkbos dateert van omstreeks 1860. Ten noorden van het hoofdgebouw bevinden zich een smeedijzeren hek, de oprijlaan en een neogotische tuinmanswoning.

Lunenburg (Langbroekerdijk A 99) is een forse, omgrachte en vrijwel vierkante woontoren, waarschijnlijk uit de tweede helft van de 13de eeuw. De toren werd aan het einde van de 18de eeuw opgenomen in een neoclassicistisch landhuis, maar dit huis werd in 1944 door een bombardement deels verwoest en vervolgens in 1968 gesloopt. Bij de restauratie in 1968-'70, onder leiding van architect E.A. Canneman, kreeg de toren zijn middeleeuwse gedaante terug. Het gebouw heeft nu kleine vensters, een gekanteelde borstwering met schietgaten, een schoorsteen en een schilddak, alles overeenkomstig 18de-eeuwse tekeningen en prenten van de ridderhofstad. Aan de hand daarvan reconstrueerde men ook de slotgracht, de houten brug die van de voorburcht naar de hoofdverdieping van de toren leidt en het 17de-eeuwse woonhuis met stal op de voorburcht. Uit 1865, toen men het landhuis moderniseerde, dateren ook de brug, het monumentale toegangshek en het gepleisterde koetshuis.

Tegenover het huis was in het begin van de 19de eeuw een overtuin in landschapsstijl aangelegd, die visueel werd afgesloten door de boerderij ‘Rijnvoort’ (Langbroekerdijk A78-80), een geel gepleisterde dwarshuisboerderij uit omstreeks 1815. Het woongedeelte heeft een lage verdieping en schilddak. De voorgevel telt in het midden drie tuindeuren tussen pilasters. Links van het gebouw ligt een neogotisch tuinhuisje.

Walenburg (Langbroekerdijk A 29) is een omgrachte, nagenoeg vierkante woontoren. De overwelfde kelder en de bouwlaag daarboven dateren uit het midden van de 13de eeuw. Aan het eind van de 13de of het begin van de 14de eeuw heeft men twee verdiepingen toegevoegd, waarvan één met een kruisribgewelf.

Langbroek, Kasteel Weerdesteyn, poortgebouw (1982)

[p. 141]

Langbroek, Kasteel Lunenburg (1975)

Vanaf de 16de eeuw heeft de toren aanbouwen gehad. In 1965-'68 is het kasteel gerestaureerd. De woonvleugel verkeerde in dermate slechte staat, dat men hem grotendeels moest vernieuwen. Het exterieur kreeg toen een 18de-eeuwse sfeer. Het bij de restauratie opgetrokken poortgebouw (in gebruik als garage) is een reconstructie van een in de 19de eeuw verdwenen poort. In de as van de toren heeft men op een tweede, groter eiland een door E. Canneman-Philipse ontworpen tuin aangelegd (vanaf 1965).

Groenestein (Langbroekerdijk A 16-20). Van dit kasteel rest een bakstenen poortgebouw annex duiventil. Deze draagt een gebeeldhouwde 18de-eeuwse wapensteen, voorzien van het jaartal 1617. Het is gebouwd op een bakstenen boogbrug over de wetering. Links hiervan stond het kasteel, dicht bij de wetering. Drie dienstwoningen onder een schilddak dateren uit 1862.

Zuilenburg (Langbroekerdijk B 32) ligt even ten zuiden van de Herv. kerk van Overlangbroek. Het is een rechthoekig bakstenen gebouw, van oorsprong vermoedelijk een 13de-eeuwse woontoren. In de tweede helft van de 17de eeuw werden een verdieping en een tweede middeleeuwse vleugel gesloopt. Het gebouw heeft een boven het maaiveld uitstekende kelder met bakstenen tongewelf voorzien van drie steekkappen met schiet- of lichtspleten. In de jaren zestig van de 20ste eeuw werd het huis gerestaureerd,

Langbroek, Kasteel Walenburg

waarbij het weer een zadeldak kreeg en een stenen trap naar de hoofdverdieping.

Sandenburg (Langbroekerdijk A 22-28) is een wit gepleisterd, kasteelachtig landhuis in neogotische stijl, dat in zijn huidige vorm dateert uit ongeveer 1860. Constantijn Theodoor baron van Lynden

[p. 142]

Langbroek, Buitenplaats Sandenburg

liet toen een uit het derde kwart van de 18de eeuw daterend fors, vierkant en torenvormig landhuis uitbreiden met een woonvleugel. Architect S.A. van Lunteren maakte het ontwerp. De vierkante toren kreeg een ingesnoerd tentdak en arkeltorentjes op de hoeken; de nieuwe langgerekte woonvleugel voorzag men van achtkantige hoektorens. Door details als gekanteelde borstweringen, uitgekraagde spitsboogfriezen, tudor- en keperbogen moest het geheel middeleeuws aandoen. De toren was overigens een opvolger van een omgracht kasteelcomplex. Op het terrein staan een poorthek, een portierswoning, een oranjerie en een koetshuis; alle in tudorstijl, wit gepleisterd en eveneens ongeveer uit 1860. Rond het huis ligt een door Van Lunteren in die tijd veranderd vroeglandschappelijk park. Voor de aanleg daarvan heeft men zelfs de Langbroekerdijk iets verlegd.

Boerderijen. Langs de Langbroekerwetering en de Gooijerdijk liggen overwegend 18de- en 19de-eeuwse boerderijen. De 18de-eeuwse exemplaren zijn voornamelijk kleine langhuisboerderijen, meestal met rieten wolfdaken, zoals Langbroekerdijk A4, A6, A13, A32, A44 en B7. Wegens de gecombineerde functie als herberg is de dwarshuisboerderij De Lindenboom (Langbroekerdijk A 137-139) uit 1785 opmerkelijk. De krukhuisboerderijen dateren voornamelijk uit de 19de eeuw, zoals Langbroekerdijk A86-90. Het grootgrondbezit heeft een sterke invloed op de boerderijbouw gehad. Tot het landgoed Sandenburg behoren fraaie 19de- en 20ste-eeuwse voorbeelden, zoals Het Boompje (Gooijerdijk 171) uit 1912; verder Groot-Sandenburg (Langbroekerdijk A 30) en Langbroekerdijk A10. Dit zijn allebei dwarshuisboerderijen, respectievelijk uit 1862 en 1864. De familie De Beaufort liet aan het eind van de 19de eeuw op het landgoed Dompselaer de boerderijen Langbroekerdijk B9 en B12 vernieuwen, waarbij de voorgevels lisenen kregen.