Monumenten in Nederland. Utrecht

Haarzuilens
(gemeente Vleuten-De Meern)

Om het tot ruïne vervallen kasteel De Haar te kunnen herbouwen en een groot park eromheen mogelijk te maken, brak men in de jaren negentig van de vorige eeuw het nabij het kasteel op een oeverwal gelegen engdorpje Haarzuilens af, op delen van de kerk na. Meer naar het oosten bouwde het bureau van P.J.H. Cuypers het dorp nieuw op. Dit nieuwe Haarzuilens moest de indruk wekken uit de late middeleeuwen te dateren. Rondom de Brink werden in geromantiseerde, middeleeuwse stijl en voorzien van gefantaseerde historische huisnamen, de eerste huizen gebouwd. De architecten die bij de restauratie van het kasteel betrokken waren, leverden ook de ontwerpen voor de huizen. Door deze aanpak biedt de Brink een interessant ensemble huizen in vakwerk- en cottagestijl uit de late 19de eeuw. Het dorp heeft, ondanks enige verdichting in de bebouwing, zijn originele opzet en karakter grotendeels behouden.

Kasteel de Haar (Kasteellaan 1-2) dateert in oorsprong waarschijnlijk uit de 14de eeuw en is met zijn afmetingen van ongeveer 35 × 40 meter een van de grootste kastelen van Nederland. In 1482 werd het kasteel door de Kabeljauwen ingenomen en in brand gestoken, waarna een herbouw volgde in de eerste helft van de 16de eeuw. Vanaf de 17de eeuw verwaarloosde men het gebouw steeds meer en het verviel tot een bouwval. Tussen 1892 en 1912 werd het kasteel onder leiding van P.J.H. Cuypers met vrijwel onbeperkte middelen herbouwd. Hij herschiep het tot een weelderig en van modern comfort voorzien verblijf. Opdrachtgevers waren Etienne baron van Zuylen van Nyevelt van de Haar en zijn vrouw, barones Hélène de Rothschild. Hoewel hij vrijwel de gehele oorspronkelijke bouwmassa gebruikte, streefde Cuypers niet naar een volledig historisch betrouwbaar eindresultaat. Voor de aanvulling van de verdwenen delen en voor de geheel nieuwe delen liet hij zich vrij door de middeleeuwen inspireren. Daarbij schuwde hij eigentijdse vormen, materialen en constructietechnieken niet.

In 1892 stonden de buitenmuren van de zuidoost- en zuidwestzijde nog grotendeels tot de dakaanzet overeind evenals enkele aansluitende muurdelen. De ronde zuidoostelijke hoektoren en de ronde duiventoren tegen de zuidwestzijde rezen nog iets hoger op. Van de beide vierkante torens aan weerszijden van de oorspronkelijke ingang in de noordwestzijde was er één, namelijk die welke zich binnen de gevel bevindt, in

[p. 121]

Haarzuilens, Kasteel De Haar, ruïne met architect Pierre Cuypers en Victor de Stuers (1892)

Haarzuilens, Kasteel De Haar, kasteel en chatelet

de lengte doormidden gescheurd. De noordwest- en noordoostzijden van het kasteel en de ronde noordelijke hoektoren bestonden slechts uit laag muurwerk. Deze delen hadden nooit de hoogte gekregen van de rest van het kasteel. Bij de herbouw werd een en ander ‘voltooid’. De noordoostvleugel kreeg een geheel nieuwe ingangstoren. Naar 18de-eeuwse afbeeldingen en nog aanwezige bouwsporen heeft men de houten, half uitgebouwde weergangen gereconstrueerd. De torenweergangen zijn toegevoegd. De binnenplaats van het kasteel is veranderd in een hal door het aanbrengen van een overkapping van gietijzeren spanten, verborgen achter een rijk bewerkt eikenhouten tongewelf. Galerijen met zandstenen arcaden en balustraden, voorzien van een rijke neogotische decoratie verbonden de vleugels met elkaar. Ook de overige decoraties van de hal en van de vertrekken op de begane grond getuigen van Cuypers' ideaal zijn Roermondse atelier als een

[p. 122]

Haarzuilens, Kasteel De Haar, plattegrond begane grond; 1 = oorspronkelijk middeleeuws muurwerk, 2 = reconstructie middeleeuws muurwerk, 3 = eigentijdse toevoeging

middeleeuws ambachtelijk bedrijf te laten functioneren. Voor de poort ligt een bassecour met keermuren en op de hoek een bastion. Ten noordwesten van het door een gracht omgeven kasteel ligt het langgerekte chatelet met poortdoorgang. Het is door een overdekte brug met de oude kasteelingang verbonden. Het gebouw is gedeeltelijk op oude funderingen nieuw opgetrokken, maar berust verder evenzeer op fantasie als de vormgeving van de overige poortgebouwen, bruggen en muurwerken van het complex. Ten zuidwesten van het kasteel ligt een in neorenaissance-stijl uitgevoerd gebouwencomplex. Het bestaat uit dienstwoningen, stallen en een garage. Het geheel is gegroepeerd rond een binnenplein, het stalplein en wordt omgeven door baksteenmuren. Een poortgebouw met flankeringstorens en mezekouw, ontworpen door Jos. Cuypers, geeft toegang tot het terrein. Op een apart eilandje ten zuidoosten van het kasteel ligt een kleine eenbeukige kruiskerk. Deze werd op de fundamenten van een vroeg-16de-eeuws kerkje herbouwd

Haarzuilens, Brink met raadhuis (links)

in laat-middeleeuwse trant, met behoud van de onderste twee geledingen van de toren. Die kreeg wel een hogere spits dan oorspronkelijk het geval was geweest.

Voor de aanleg van de parken en de tuinen rond het huis moest niet alleen de rest van het oude dorpje wijken, maar heeft men ook veel landerijen aangekocht. De opzet ervan is in belangrijke mate geconcipieerd door P.J.H. Cuypers en L.A. Springer en uitgewerkt door H. Copijn. Drie tuinen kwamen vanaf 1895 tot stand. De eerste heeft een geometrische aanleg met een baroktuin, een Romeinse tuin en een rozentuin. Het Noorderpark heeft deels een geometrische opzet met een grand canal; daaromheen ligt een landschapspark met slingervijvers. Het Zuiderpark is aangelegd in Engelse landschapsstijl en is vanaf de Bochtdijk te bereiken via een betonbrug die een houten brug nabootst.

Het voorm. raadhuis annex herberg ‘In 't Wapen van Haarzuilens’ (Brink 1-2) dateert uit 1897. Het is in chalet-stijl gebouwd, naar ontwerp van Jos. Cuypers in opdracht van Etienne Gustave Frédéric baron van Zuylen van Nyevelt. De herberg bevond zich op de begane grond. De gemeentelijke vertrekken konden bereikt worden via de trap aan de rechterzijde. De kruisvensters kregen luiken die zijn beschilderd met de heraldische kleuren van de familie Van Zuylen van Nyevelt. De raadzaal bevond zich op de verdieping achter een groot,

[p. 123]

getrapt vijflichtvenster in de centrale topgevel aan de Brink. Sinds de opheffing van de gemeente in 1954 is het geheel als café in gebruik.

De eenvoudig vormgegeven St.-Bonifatiusschool (Brinkstraat 2) werd in 1906 als openbare lagere school gebouwd en in 1922 aan het R.K. kerkbestuur overgedragen.

Woonhuizen. Onder de groene Linden (Brink 4) is een winkel-woonhuis uit 1896, gebouwd naar ontwerp van Jac. van Gils. Het eenlaags huis met samengesteld schilddak heeft, boven de winkelpui, een topgevel met vakwerk. De vensters op de begane grond zijn gemoderniseerd. Eveneens uit 1896 dateert het winkel-woonhuis In het gezegende brood (Brink 11), de bakkerij van het dorp. Het pand heeft een onregelmatige plattegrond en trapgevels. De vensters zijn in de loop der jaren gewijzigd. In aangepaste stijl is de bakkerij in 1973 naar achteren uitgebreid. Tot de originele opzet van het dorpsplein behoren verder het dubbele woonhuis Brink 9-10 en Brink 12-13/Ockhuizerweg 2, oorspronkelijk een blok van twee middenstandswoningen en een smederij, gebouwd door G.W. Trompert. Voor de kleine villa Cordis Dos Optima Candor (Brinkstraat 1) maakten de architecten J. van Straaten en Jac. van Gils een ontwerp in de stijl van Engelse cottages.

Boerderijen. De forse dwarshuisboerderij De Koningshof (Eikstraat 9) is waarschijnlijk deels 16de-eeuws. Aan de rechterzijde bevindt zich een opkamer boven een kelder met tongewelf. Thematerweg 18 is een langhuisboerderij waarvan de kern uit 1658 stamt, Rijneveldsche Bosch (Thematerweg 4) een met riet gedekte 18de-eeuwse langhuisboerderij. De boerderij Slotzicht (Thematerweg 2) werd in 1896 gebouwd in neorenaissance-stijl, naar plannen van J. van Straaten. Zij verving een boerderij die voor het kasteelpark moest wijken.