Harmelen
Dorp aan de Leidse of Oude Rijn, gelegen op de plaats waar deze samenkomt met de Bijleveld. Deze kleine kern in een gebied met cope-ontginningen is ontstaan
Harmelen, R.K. kerk St.-Bavo
rond een wat hoger gelegen, middeleeuwse kerk en een brug over de Leidse Rijn, waarvan al in 1628 sprake is. De
Herv. kerk (Kalverstraat) is een laat-gotische, bakstenen kruiskerk met een gedeeltelijk ingebouwde westtoren, die uit de 14de eeuw of de eerste helft van de 15de eeuw kan dateren. Het eenbeukige schip is opvallend breed en eindigt aan de noordzijde van de toren in een uitgebouwde, veelhoekig gesloten kapel. Het transept en het driezijdig gesloten koor zijn beide iets lager dan het schip. De kerk brandde in 1900 na blikseminslag geheel uit, maar de torenromp en het, aan de binnenkant van nissen voorziene, opgaande muurwerk bleven overeind. De kerk werd in 1901 met nieuwe baksteen grotendeels in de oude trant hersteld door E.G. en J.C. Wentinck; P.J.H. Cuypers adviseerde hierbij. Zij gaven de vensters zandstenen traceringen. De toren, waarvan de grondvesten werden verbreed, kreeg een gotiserende, natuurstenen balustrade. De kerk werd in 1978-'80 gerestaureerd.
Het wit gepleisterde interieur wordt door houten tongewelven overdekt. Tussen het koorhek en het als consistorie ingerichte oostelijke deel van het koor is met stenen wanden een rechthoekige ruimte afgescheiden. In deze ruimte bevindt zich ook een ommetselde opgang naar het orgel. Dit uit 1902 daterende orgel werd grotendeels door J.F. Witte vervaardigd, maar M. Maarschalkerweerd voltooide het na diens dood. In de zuidwand van het koor bevindt zich een epitaaf voor Abraham Wielingius (†1746).
De R.K. kerk St.-Bavo (Ambachtsheerelaan 2) werd in 1916 gebouwd naar ontwerp van J. Stuyt. Ze heeft een slanke klokkentoren met tentdak en een halfronde absis. Het exterieur is onder meer versierd met het voor Stuyt kenmerkende zwart-witte tegelwerk. De kerk heeft een sober, wit gepleisterd interieur met hoog opgaande rondbogen. Het orgel dateert evenals de pastorie uit omstreeks 1850.
De voormalige Geref. kerk (Dorpsstraat 185) is een simpele zaalkerk met eenvoudige neorenaissance-elementen, gebouwd omstreeks 1895.
Voorm. raadhuis (Dorpsstraat 32-34). Het grote, 18de-eeuwse herenhuis heeft van 1880 tot 1975 als raadhuis dienst gedaan.
Het voorm. kaaspakhuis Dorpsstraat 157 dateert uit 1888 en is opgetrokken in neorenaissance-stijl.
Het middeleeuwse Huis te Harmelen, gelegen ten noorden van het dorp, werd in 1913 grotendeels gesloopt. Alleen de kelders, zoals die van de 13de-eeuwse woontoren, zijn nog over. In 1941 verrees op deze restanten een pand in historiserende vormen (Kasteellaan 1). De directe omgeving van het huis werd in de 19de eeuw in landschapsstijl aangepast. De nog bestaande duiventoren
Auteursrechtelijk beschermd
